گروه نرم افزاری آسمان

پاورقی





[1] رالف کینگ بر این نظر است که رویکرد مطالعات جنگ از تمرکز بر عوامل جنگ به ختم آن تغییر کرده است.
(ماهنامه نگاه، شهریور 1381، ش 26، ص 5).
[2] روزنامه انتخاب، 5 / 11 / 1381، ص 5، گفت‌وگوی محمد الصباح وزیر مشاور در امور خارجه کویت با بی‌بی‌سی.
[3] شعارهایی که در طول جنگ داده شد انتظاراتی را به وجود آورد که با واقعیات ماه‌های پایانی جنگ و نحوه‌ی پایان جنگ در تناقض بود و لذا ابهام و پرسش‌هایی را درباره‌ی نحوه‌ی خاتمه جنگ به وجود آورد.
[4] روند ناکامی‌های نظامی پس از فتح خرمشهر موجب بحث درباره‌ی نحوه‌ی بیان واقعیت‌های جنگ شد و سرانجام برای جلوگیری از بهره‌برداری دشمن، از بیان واقعیات خودداری شد.(نگاه کنید به آرامش و چالش، ص 40).
[5] دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های جمعه سال 1361، بهار 1376، جلد دوم، ص 400، خطبه دوم، 8 / 5 / 1361.
[6] همان.
[7] همان، ص 402 و 403.
[8] همان،ص 402.
[9] همان، ص 405 و 406.
[10] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با اکبر هاشمی رفسنجانی، 21 / 1 / 1380.
[11] همان.
[12] همان.
[13] آقای شمخانی آنچه را امام بیان می‌کرد و تفکرات آقای هاشمی و باورهای سپاه را چنین توضیح می‌دهد: «امام می‌گفت: جنگ، جنگ تا رفع فتنه؛ سپاه معتقد بود: جنگ، جنگ تا پیروزی و آقای هاشمی می‌گفت: جنگ، جنگ با یک پیروزی.» (مصاحبه اختصاصی، 21 / 1/ 1380) این توضیحات ناظر بر این معنا است که درباره‌ی تداوم جنگ پس از فتح خرمشهر، تدریجا دیدگاه جدیدی ایجاد شد که تأثیر آن در سطوح مختلف و در نتیجه‌ی کلی جنگ غیرقابل تردید است.
[14] روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 11 / 1379، ص 15.
[15] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با اکبر هاشمی رفسنجانی، 19 / 4 / 1380.
[16] همان.
[17] همان.
[18] همان.
[19] همان.
[20] نیروهای نظامی به ویژه سپاه در برابر این تحلیل معتقدند که فقدان استراتژی نظام و تأکید بر اجرای یک عملیات برای پایان دادن به جنگ عامل ناکامی بود. برای اثبات این موضوع چنین استدلال می‌شود که ما باید پس از فتح خرمشهر همانند قبل از آن، که برای آزادسازی مناطق اشغالی، مجموعه‌ای از عملیات را طراحی و اجرا کردیم و معضل مناطق اشغالی حل شد، برای پایان دادن به جنگ نیز به پیروزی قاطع نیاز داشتیم و این مهم با استراتژی نظامی و طراحی و اجرای مجموعه عملیات ممکن بود. سردار غلامعلی رشید درباره‌ی این موضوع می‌گوید:«پس از عملیات بدر به این نتیجه رسیدیم که با این روش نمی‌شود در جنگ به پیروزی رسید. طرحی را تهیه کردیم تا با 1500 گردان برای حمله به سه هدف در سراسر جبهه طی یک سال و نیم به دشمن حمله کنیم. هدف بصره با پانصد گردان، هدف کرکوک با چهارصد و بغداد با ششصد گردان. انجام هر عملیات چهار الی شش ماه پیش‌بینی می‌شد ولی آقای هاشمی گفت ما بند پوتین این نیروها را هم نمی‌توانیم تأمین کنیم.» (مصاحبه اختصاصی، 19 / 4 / 1380) با این توضیح دو موضوع به میان می‌آید؛ یکی مسئله‌ی پشتیبانی کشور در جنگ و دیگر موضوع تصمیم‌گیری برای پایان دادن به جنگ است. درباره‌ی پشتیبانی از جنگ پس از عملیات بدر آقای هاشمی در تابستان سال 1364 در جمع فرماندهان سپاه و ارتش صراحتا اعلام کرد: «توان کشور برای ادامه جنگ محدوداست.» ایشان همچنین درباره‌ی ضرورت کسب پیروزی برای پایان دادن به جنگ گفت: «زمان امروز برای ما بسیار مهم است چون دنیا پیروزی مطلق ما را نمی‌پذیرد.» ایشان اضافه کرد: «عملیات ناموفق به صلاح ما نیست، این یک اصل است. انجام عملیات با تمام امکانات لازم تا آنجایی که من می‌دانم مقدور نخواهد بود. عملیاتی را پیشنهاد کنید تا بتوانیم بپذیریم.»
(آغاز تا پایان، ص 97 تا 99).
[21] سردار رشید در حاشیه‌ی این متن و توضیح نامه نخست وزیر وقت و فرمانده‌ی وقت سپاه به امام نوشته است: این کار (نوشتن هر دو نامه) بنا به خواسته‌ی آقای هاشمی نوشته شد برای پایان دادن به جنگ.
[22] متأسفانه به متن نامه‌ی نخست وزیر و فرمانده سپاه به امام دسترسی نداشتیم. در صورت دستیابی به نامه آن را چاپ خواهیم کرد.
[23] مأخذ 7.
[24] مأخذ 11.
[25] مأخذ 11.
[26] مأخذ 11.
[27] برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، مرداد 1378.
[28] مسعودی سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها (گفت‌وگو با آقای هاشمی رفسنجانی)، نشر نی تهران، 1378، ص 109.
[29] همان، ص 109 و 110.
[30] همان، ص 109 و 110.
[31] مأخذ 11.
[32] مأخذ 20.
[33] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با محسن رضایی، 30 / 3 / 1381.
[34] ماهنامه صنایع هوایی، اردیبهشت 1381، شماره 131، ص 3، مصاحبه محسن رضایی.
[35] همان.
[36] همان.
[37] همان.
[38] همان.
[39] همان.
[40] محسن رضایی، سخنرانی در دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، خرداد 1379.
[41] آقای ولایتی در گفت‌وگو با روزنامه‌ی کیهان ضمن تکذیب مخالفت امام با توقف جنگ، می‌گوید: «خدمت امام منتقل شد اگر قرار است ما سرزمین خودمان را آزاد کنیم، غرامتی بگیریم، باید اهرمی در دست داشته باشیم تا روزی که می‌نشینیم و مذاکره می‌کنیم، بتوانیم از موضع قدرت سخن بگوییم نه از موضع ضعف لذا حضرت امام رضایت دادند و به این ترتیب نقاطی از خاک عراق اشغال شد مثل فاو و مجنون و جاهای دیگر. پس امام به هیچ وجه نگفته بودند که جنگ بعد از فتح خرمشهر متوقف بشود.»
(روزنامه کیهان، 1 / 7 / 1381، ص 12).
[42] جلسه قرارگاه مرکزی با شرکت فرماندهان قرارگاه کربلا و نجف، 26 / 8 / 1361، یادداشت شخصی سردار غلامعلی رشید.
[43] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با محسن رضایی، 3 / 6 / 1382.
[44] همان.
[45] مهدی بهداروند، ورود به داخل خاک عراق - ضرورت‌ها و دستاوردها، معاونت فرهنگی نیروی هوایی سپاه، مهر 1381، ص 97 و 98، به نقل از محسن رضایی.
[46] مأخذ 35.
[47] روزنامه رسالت، 3 / 5/ 1380، ص 6.
[48] همان.
[49] ایشان در برنامه تلویزیونی «سجاده آتش» می‌گوید: دوستان ما معتقد به جنگ نبودند وگرنه ما جنگ را همان سال پنجم تمام کرده بودیم.
(زمستان 1377، شبکه اول).
[50] مأخذ 33.
[51] روزنامه همشهری، 6 / 5 / 1382، ص 14، به نقل از سایت بازتاب.
[52] برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، زمستان 1377.
[53] مأخذ 35.
[54] مأخذ 39.
[55] مأخذ 35.
[56] مأخذ 42.
[57] آقای رضایی در سال 1364 به هنگام طراحی عملیات فاو در جلسه با فرماندهان طی یک جمع‌بندی از روند جنگ می‌گوید: سال اول جنگ می‌خواستیم با شیوه‌ی دشمن بجنگیم لذا شکست خوردیم. در سال دوم، جنگ جدیدی را طرح کردیم که دشمن فکر آن را نکرده بود (و پیروز شدیم). سال سوم و چهارم که دشمن (روش ما را) فهمید روی جنگ مطالعه کرد، شیمیایی به کار گرفت (و ما را متوقف کرد). رفتیم در هور جایی که توان دشمن ضعیف بود. ما هور را به عنوان یک گذر در نظر داشتیم و قصدمان نبود آنجا بمانیم ولی به هر حال نوع جدیدی از جنگ بود که وارد آن شدیم. در خیبر می‌خواستیم بلافاصله به نشوه برسیم و عقبه دشمن را بگیریم. این فرصت می‌داد ما ابتکار عمل را به دست بگیریم. ما یک جنگ انقلابی و مردمی داریم، اگر توان مناسب با این جنگ را بتوانیم ادامه بدهیم موفق خواهیم بود. وی اضافه کرد: آنچه امام می‌فرماید استمرار جنگ و ادامه‌ی جنگ است اگر امام اطلاع پیدا کند که سپاه می‌گوید تا امکانات نیاید نمی‌جنگد بدترین خاطره‌ی تلخ امام خواهد بود.
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش انتخاب منطقه‌ی فدک، مهر 1365، ص 126).
[58] مأخذ 35.
[59] در همان جلساتی که برای تصمیم‌گیری درباره‌ی پیشنهاد سپاه و سازماندهی 1500 گردان بحث می‌شد، گفته شد کشور قادر نیست حتی بند پوتین این نیروها را تأمین کند. بعدها در گفت‌وگوی اختصاصی آقای هاشمی می‌گوید: کشور از نظر ظرفیت بودجه بیش از این امکانات نداشت، مگر کشور را منهدم می‌کردیم. (21 / 1 / 1380).
[60] مأخذ 35.
[61] مأخذ 35.
[62] مأخذ 35.
[63] جک لووی، «تئوری جنگ و صلح»، ترجمه ماهنامه نگاه، ماهنامه نگاه، شهریور 1381، شماره 26، ص 5، به نقل از کینگ، 1997.
[64] این بحث با استفاده از جلسه گزارش پایان نامه دکتری آقای مصطفی زهرانی درباره‌ی پایان جنگ تهیه و تنظیم شده است.
[65] جان بیلیس و جیمز ویرتر در کتاب استراتژی در جهان معاصر به این پرسش که مفروضات فلسفی محققان، نظامیان و سیاستمداران در خصوص استراتژی چیست؟ پاسخ می‌دهند و می‌نویسند: استراتژیست‌های معاصر در غرب به سنت فکری مشابهی تعلق دارند. آنان به مجموعه‌ای از مفروضات درباره‌ی ماهیت سیاست بین‌الملل و گونه‌ای از منطق که توجیه‌گر مسائل سیاسی - نظامی است، باور دارند. این مفروضات اغلب در قالب رئالیسم قرار دارد. اگر چه میان رئالیست‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد، اما دیدگاه‌ها و مفروضات آنان تقریبا مشابه یکدیگر است. این موارد را می‌توان تحت عناوین ماهیت انسان، آنارشی و قدرت، حقوق بین‌الملل، اخلاقیات و نهادها، دسته‌بندی کرد.
(ترجمه‌ی کابک خبیری - انتشارات ابرار معاصر، تهران، بهار 1382، ص 25 و 26).
[66] جومینی پس از مشاهده جنگ‌های ناپلئونی کتابی را تحت عنوان هنر و ظرایف جنگ نوشت.
[67] این بحث حاصل استفاده از کتاب خانم سعیده لطفیان (استراتژی و روش‌های برنامه‌ریزی استراتژیک)، گزارش تهیه شده به همت مؤسسه تحقیقاتی وزارت دفاع برای تهیه استراتژی امنیت ملی، گفت‌وگوی اختصاصی با دکتر حسینی تاش جانشین محترم وزیر دفاع و جلسات متعدد با سردار رشید جانشین محترم رئیس ستاد کل نیروهای مسلح می‌باشد.
[68] جان بیلیس و جیمز ویرتر، استراتژی در جهان معاصر، ترجمه کابک خبیری، انتشارات ابرار معاصر، تهران، بهار 1382، ص 37.
[69] سعیده لطفیان، استراتژی و روش‌های برنامه‌ریزی استراتژیک، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1376، ص 4 و 5.
[70] واقع‌گرایان می‌گویند قدرت پدیده‌ای چند بعدی است که هر دو مؤلفه‌ی نظامی و غیرنظامی را دارد. نظریه‌پردازان واقع‌گرا چارچوب‌هایی برای دسته‌بندی عناصر قدرت ملی تدوین کرده‌اند. این‌گونه توانایی‌ها نه تنها نیروهای نظامی بلکه سطوح تکنولوژی، جمعیت، منابع طبیعی، عوامل جغرافیایی، شکل حکومت، رهبری سیاسی، استراتژی و ایدئولوژی را نیز در بر می‌گیرند. به طور خلاصه، قدرت مرکب از عوالم کیفی و کمی است. کارآیی قدرت به عنوان مجموعه‌ای از توانایی‌ها، از یک طرف با اهدافی که برای تحقق آن‌ها از قدرت استفاده می‌شود و از طرف دیگر، با وسایل موجود در دسترس سایر بازیگرانی که قدرت، هماهنگ با آنان یا علیه آنان به کار می‌رود رابطه‌ای ضروری دارد.
(جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ص 144).
[71] مأخذ 53، ص 423، نتیجه‌گیری آینده مطالعات استراتژیک.
[72] مأخذ 53، ص 423، نتیجه‌گیری آینده مطالعات استراتژیک.
[73] کالین گری، «سلاح جنگ افروز نیست»، ترجمه احمد علیخانی، دوره عالی جنگ سپاه، 1378، ص 6.
[74] مأخذ 53، ص 22.
[75] مأخذ 53، ص 23.
[76] وب گالی، فیلسوفان جنگ و صلح، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز، 1372، ص 86.
[77] همان.
[78] آلتر اسمیت، «پیکار در نبردها - پیروزی در جنگ‌ها»، ترجمه صالح رضایی پیش رباط، فصلنامه امنیت ملی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شماره 1، پاییز 1378، ص 94 و 95.
[79] مأخذ 53، ص 46.
[80] مأخذ 53، ص 46.
[81] مأخذ 53، ص 44.
[82] جان پیترز، معماری نظامی امریکا بر پایه نظم نوین جهانی، ترجمه سید حسین محمدی نجم، انتشارات دوره عالی جنگ سپاه، 1378، ص 202 و 203.
[83] مأخذ 53، ص 420 و 421.
[84] مأخذ 53، ص 419.
[85] مأخذ 53، ص 420 و 421.
[86] سید علی حسینی‌تاش، «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق»، دوره عالی جنگ سپاه، 24/ 1 / 1374.
[87] مأخذ 54، ص 7.
[88] درباره‌ی این موضوع آقای حسینی‌تاش معتقد است جنگ ما جنگی بود که استراتژی با عملش حتی طرح استراتژیک با عملش با هم بوده است. اجرای طرح‌های قبلی مو به مو نبوده است. ضمن عمل همان موقع استراتژی را انجام می‌دادیم. بنابراین، برای استخراج استراتژی می‌توانیم به تحلل پدیده متکی باشیم. تحلیل تصمیمات، بناهایی است که گذاشته می‌شود برای عمل.
(تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق - دوره عالی جنگ سپاه، 24 / 1 / 1374).
[89] مأخذ 70.
[90] جیمز دوئرتی - رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قدس، 1376، ص 545 و 546.
[91] جفری ام الیوت - رابرت رجنبالد، فرهنگ اصطلاحات سیاسی استراتژیک، ترجمه میر حسین رئیس زاده لنگرودی، انتشارات معین، 1373، ص 132.
[92] همان، ص 28.
[93] مأخذ 53، ص 57، به نقل از دانیل موران.
[94] مایکل هاوارد، کلازویتز (و نظریه جنگ)، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، انتشارات طرح نو، 1377، ص 92.
[95] همان، ص 83.
[96] همان، ص 76.
[97] مأخذ 62، ص 76.
[98] مأخذ 77، ص 77 و 78.
[99] افرایم کارش، یهودی، از محققان و تحلیلگران امور نظامی و استراتژیک است که جنگ ایران و عراق را در مقالات و کتب متعددی بررسی کرده است که در این بررسی به برخی از منابعی که از نویسنده در اختیار بوده است استناد می‌شود.
(اجتناب ناپذیری جنگ، پاورقی ص 86).
[100] رالف کینگ در مقاله‌ی «جنگ ایران و عراق مفاهیم سیاسی» درباره‌ی ماهیت سیاست و قدرت‌های بزرگ در حمایت از عراق می‌نویسد: تا مادامی که حکومت ایران ستیز خود با هر دو ابرقدرت را حفظ می‌کند و دست از تفکر «دفاع» یا اشاعه انقلاب اسلامی بر نمی‌دارد، بزرگ‌ترین منبع عراق، حمایت خارجی است».
(نشریه‌ی ادلفی پی‌پر، ترجمه‌ی خ ج.ا.، 21 / 4 / 66، ویژه نامه بررسی جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، معاونت سیاسی ستاد کل، مهر 1366، ص 147).
[101] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق - یک تجزیه و تحلیل نظامی»، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تایپ و تکثیر مجدد معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 66.
[102] همان.
[103] همان.
[104] آنتونی کردزمن مدیر مؤسسه بررسی‌های استراتژیک در امریکا است. بررسی‌های نظامی بویژه در خاورمیانه در حوزه تخصص اوست. وی مقالات و کتاب‌های متعددی را در زمینه تحولات نظامی و جنگ ایران و عراق منتشر کرده که عمده آن‌ها ترجمه شده است.
(اجتناب ناپذیری جنگ - پاورقی ص 70).
[105] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترجمه حسین یکتا، منتشر نشده، ص 196.
[106] همان، ص 645.
[107] همان، ص 176.
[108] همان، ص 176.
[109] همان، ص 300 و 301.
[110] همان، ص 300.
[111] همان، ص 176.
[112] همان، ص 395.
[113] همان، ص 395.
[114] همان، ص 505.
[115] همان، ص 201.
[116] همان، ص 246.
[117] همان، ص 196.
[118] همان، ص 395.
[119] شهرام چوبین، مدیر بخش پژوهش مرکز سیاست‌های امنیتی در ژنو است. تألیفات وی شامل سیاست خارجی ایران، ایران و عراق در زمان جنگ، اهداف سیاست امنیت ملی ایران، نقش قدرت‌های خارجی در امنیت خلیج فارس و موارد دیگر است.
(اجتناب ناپذیری جنگ - پاورقی ص 63).
[120] روزنامه اخبار اقتصادی، 1 / 7 / 1378، ص 7، مقاله «آخر جنگ»، شهرام چوبین، ترجمه جعفر خیرخواهان، قسمت اول.
[121] واحد مرکزی خبر، بولتن «رسانه‌های بیگانه»، 28 / 4 / 1380، ص 2، رادیو آزادی، 28 / 4 / 1380، به نقل از شهرام چوبین.
[122] مأخذ، 99.
[123] مأخذ، 100.
[124] ایران و جنگ از تنگنا تا آتش‌بس، فصلنامه «بررسی‌های نظامی»، ویژه جنگ، شماره 10، تابستان 1371، ص 120.
[125] مأخذ، 99.
[126] مأخذ 100.
[127] مأخذ 99.
[128] مأخذ، 99.
[129] روزنامه اخبار اقتصادی، 3 / 7 / 1378، ص 7، مقاله «آخر جنگ»، شهرام چوبین، ترجمه جعفر خیرخواهان، قسمت دوم.
[130] همان.
[131] همان.
[132] مأخذ 99.
[133] احمد زبیدی از فرماندهان ارتش عراق است که در عملیات فتح خرمشهر به اسارت درآمد و مدتی در ایران بود و پس از مدتی همکاری با ایران به سوریه سفر کرد و در آن کشور به فعالیت سیاسی علیه رژیم عراق پرداخت.
[134] روزنامه السفیر، 20 نوامبر 1989 (29 / 8 / 1368)، مقاله «جنگ خلیج فارس در ابعاد نظامی»، احمد زبیدی، ترجمه سفارت جمهوری اسلامی در بیروت، 11 / 10 / 1368، ص 14.
[135] همان، ص 6 و 7.
[136] نامبرده سرهنگ ارتش پاکستان است.
[137] سرهنگ علی محمود جان اورک زئی، مجله سنگر چاپ پاکستان، 1990، مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری، مهر 1369، ص 9 و 10.
[138] سرلشکر وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 119 و 120.
[139] روح الله کارگر رمضانی استاد بازنشسته دانشگاه ویرجینیا در امریکا است و تألیفات وی شامل: ایران انقلابی، چالش‌ها و پاسخ در خاورمیانه، ایران و امریکا: الگویی از نفوذ و غیره است. اخیرا کتاب سیاست خارجی از این نویسنده در ایران ترجمه شده است.
(اجتناب ناپذیری جنگ، ص 66).
[140] روح‌الله کارگر رمضانی، چارچوب تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علیرضا طیب، نشر نی، تهران، 1380، ص 72 و 73.
[141] همان، ص 73.
[142] همان، ص 73.
[143] انوشیروان احتشامی استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه دورهام انجمن مطالعات خاورمیانه در انگلستان است که کتاب سیاست خارجی ایران در دوران سازندگی (چاپ مرکز اسناد انقلاب اسلامی) از وی در ایران ترجمه شده است.
[144] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن رسانه‌های دنیا، شماره1969، 14 / 7 / 1382، ص 21. «روابط ایران و عراق پس از صدام»، انوشیروان احتشامی، واشنگتن کوارترلی، امریکا، پاییز 1382، ترجمه علی شادروح.
[145] همان، ص 21 و 22.
[146] همان، ص 21 و 22.
[147] روزنامه کیهان، 23 / 5 / 1367، مصاحبه با خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
[148] همان.
[149] روزنامه شرق، 15 / 7 / 1382، ص 4، به نقل از روزنامه انتخاب، 14 / 6 / 1380.
[150] همان.
[151] همان.
[152] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن رسانه‌های دنیا، شماره 1947، 15 / 2 / 1382، ص 29، «علائم فلج سیاسی: قضیه ایران»، احمد صدری، دیلی استار، 28 آوریل 2003 (8 / 2 / 1382)، مترجم مهدی ملکان.
[153] همان.
[154] خبرگزاری دانشجویان (ایسنا)، 11 / 10 / 1381، مایکل دابس، واشنگتن پست.
[155] رادیو امریکا به نقل از روزنامه‌ی نیویورک تایمز چاپ امریکا می‌گوید: تمام مقام‌های امریکایی اعلام داشتند امریکا و دیگر کشورهای جهان از جمله عربستان سعودی، پاکستان، الجزایر در تمام طول دیروز از طریق اقدام‌ها و تماس‌های دیپلماتیک کوشیدند از تهاجم ارتش ایران به خاک عراق جلوگیری کنند.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش لحظه به لحظه»، ش 4، 23 / 4 / 1361 ص 62) جیمز بیل نیز می‌گوید: سیاست گذاران امریکایی از پیروزی ایران به هراس افتادند.
(عقاب و شیر جلد دوم، ترجمه‌ی مهوش غلامی، انتشارات شهرآب، بهار 1371، ص 488).
[156] در عین حالی که وجود شیعیان عراق برگ برنده‌ی ایران در داخل عراق بود ولی تجربه‌ی جنگ نشان داد که قابلیت لازم برای بهره‌برداری از این موضوع وجود ندارد. عراقی‌ها نیز از این موضوع آگاه بودند ولی چنانکه شاهزاده خالد بن سلطان می‌گوید: در خلال جنگ بزرگ‌ترین نگرانی صدام این بود که ممکن است ایران حامیان خود در جنوب عراق را برای تشکیل دولت انتقالی در بصره ترغیب کند و سپس دولت انتقالی از ایران دعوت کند که به بصره برود. («جنگجوی صحرا»، مرداد سال 1374، خ.ج.ا، 14 / 5 / 1374، به نقل از خبرگزاری ملی عراق، بولتن خبرهای عراق ش283، 17 / 5 / 1374 ص 13) در حالی که به نوشته اسپوزیتو اغلب شیعیان عراق که اکثریت بدنه‌ی ارتش عراق را تشکیل می‌دادند به ملت خود در مقابل هم کیشانشان در ایران وفادار ماندند.(«انقلاب ایران - چشم انداز ده ساله»، ترجمه نورالله قیصری، نامه‌ی پژوهش، فصلنامه‌ی تحقیقات فرهنگی، ش 12 و 13، بهار و تابستان 1378، ص 71) البته فشار سیستم امنیتی عراق در رفتار شیعیان تأثیر داشت و لذا بر اساس انتخابی آزادانه در برابر ایران اقدام به جنگ نمی‌کردند.
[157] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «ویژه‌نامه گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان»، شماره 4، 23 / 4 / 1361، ص 32.
[158] همان، شماره 5، 25 / 4 / 1361، ص 42.
[159] علی لطف الله زادگان، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب 20: عبور از مرز مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 344، گزارش روز 30 / 4 / 1361.
[160] مأخذ 2، ص 58.
[161] مأخذ 2، شماره 5، 24 / 4 / 1361، ص 61.
[162] مأخذ 4، ص 323، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[163] مأخذ 4، ص 253، گزارش روز 23 / 4 / 1361.
[164] مأخذ 4، ص 409 و 410، گزارش روز 6 / 5 / 1361.
[165] مأخذ 4، ص 308، گزارش روز 27 / 4 / 1361.
[166] مأخذ 4، ص 286 و 287، گزارش روز 25 / 4 / 1361.
[167] مأخذ 2، شماره 27، 15 / 5 / 1361، ص 5.
[168] مأخذ2، شماره 5، 24 / 4 / 1361، ص 35.
[169] مأخذ 4، ص 235 و 236، گزارش روز
22 / 4 / 1361، به نقل از روزنامه واشنگتن پست چاپ امریکا.
[170] مأخذ 2، شماره 4، ص 26.
[171] مأخذ 2، شماره 3، 22 / 4 / 1361، ص 16.
[172] مأخذ 2، شماره 7، 26 / 4 / 1361، ص 11.
[173] مأخذ 4، ص 278، گزارش روز 25 / 4 / 1361.
[174] مأخذ 2، شماره،5، رادیو امریکا، 24 / 4 / 1361، ص 58.
[175] مأخذ 2، شماره 5، رادیو امریکا، 24 / 4 / 1361، ص 89.
[176] مأخذ 2، شماره5، رادیو امریکا، 24 / 4 / 1361، ص 90.
[177] مأخذ 2.
[178] مأخذ 2، شماره 5، نیویورک تایمز، 24 / 4 / 1361، ص 42.
[179] مأخذ 4، ص 321، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[180] مأخذ2، شماره 10، 29 / 4 / 1361، ص 36.
[181] مأخذ 2، ص 59.
[182] مأخذ2، ص 59.
[183] مأخذ 4، ص 351 و 352، گزارش روز31 / 4 / 1361.
[184] مأخذ 4، ص 310 و 311، گزارش روز 24 / 4 / 1361.
[185] مأخذ 4، ص 343 و 344، گزارش روز 30 / 4 / 1361.
[186] باری روبین در مقاله خود در نیویورک تایمز درباره‌ی نگرانی ایران می‌نویسد: «ایران شدیدا نگران این است که پیروزی کنونی‌اش در صورت گسترش جنگ، با مداخله‌ی احتمالی امریکا بر باد رود.» وی سپس درباره‌ی ایجاد زمینه‌های مداخله امریکا می‌نویسد:«هر قدر که کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس از ایران هراس بیشتری داشته باشند ضرورت کسب حمایت از جانب امریکا را بیشتر درک می‌کنند.»
(روز شمار جنگ، کتاب بیستم، عبور از مرز، ص 344-343، گزارش 30 / 4 / 1361).
[187] واینبرگر، وزیر خارجه وقت امریکا، می‌گوید: «گمان نمی‌کند [امام] خمینی به علت تشنجات ناشی از تهاجم اسرائیل به لبنان، انگیزه آغاز جنگ مرزی میان دو کشور خاورمیانه را کسب کرده باشد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه» ش 5، 24 / 4 / 1361، ص 28).
[188] فضای رسانه‌ای درباره‌ی خطر پیروزی ایران و باور آن از سوی بازیگران منطقه‌ای و جهانی موجب شد تا صدام حمایت جهانی را کسب کند و همین امر عراق را در برابر فشارهای تهران حفظ کرد، با اتمام جنگ برتری عراق حاصل سرمایه‌گذاری غرب بود لذا گرفتار وضعیتی شدند که خود به وجود آورده بودند.
[189] مأخذ 2، ص 64، رادیو امریکا.
[190] مأخذ2، ص 64، رادیو امریکا.
[191] مأخذ 4، ص 267، گزارش روز 24 / 4 / 1361.
[192] مأخذ 2، ص 64، رادیو امریکا.
[193] مأخذ 2، ص 65.
[194] مأخذ 2، ص 64، رادیو امریکا.
[195] مأخذ 4، ص 267، گزارش روز 24 / 4 / 1361.
[196] مأخذ 2، شماره 5، نیویورک تایمز، 24 / 4 / 1361، ص 39.
[197] مأخذ، 2، ص 64، رادیو امریکا.
[198] مأخذ2، شماره 5، رادیو امریکا به نقل از وال استریت ژورنال، 24 / 4 / 1361، ص 87.
[199] مأخذ2، شماره5، رادیو امریکا، 24 / 4 / 1361، ص 61.
[200] مأخذ4، ص 304، گزارش روز 24/ 7 / 1361.
[201] تداوم جنگ پس از فتح خرمشهر به مدت شش سال منجر به درک غلطی درباره‌ی ماهیت این موضوع و نقش ایران شده است. بدین معنا که «استراتژی و اقدام ایران برای خاتمه دادن به جنگ» به موضوع «ادامه‌ی جنگ توسط ایران پس از فتح خرمشهر» تبدیل شده است. گرچه در ظاهر آنچه واقع شده ادامه‌ی جنگ است محتوا و ماهیت این اقدام بر اساس تصمیم ایران برای خاتمه دادن به جنگ بود و نه ادامه جنگ. ولی شکست در عملیات رمضان و به نتیجه‌ی مورد نظر نرسیدن، به ادامه‌ی جنگ و تفسیر اقدام ایران تحت عنوان «ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر» منجر شد، در صورتی که اگر نتیجه‌ی عملیات رمضان پیروزی می‌شد می‌توانست مانع از شکل‌گیری این مفهوم شود.
[202] این مباحث مفصلا در جلد سوم این مجموعه (علل تداوم جنگ) گزارش شده است.
[203] روزنامه رسالت، 31 / 2 / 1382، ص 6.
[204] همان.
[205] همان.
[206] همان.
[207] همان.
[208] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، پاورقی، آقای هاشمی در جلسه قرارگاه خاتم الانبیاء، 14 / 10 / 1364.
[209] روزنامه اطلاعات، 22 / 10 / 1382، سخنرانی آقای هاشمی در کنگره شهدای عرصه خیبر.
[210] رویتر طی تحلیلی به نقل از منابع سیاسی در تهران نوشت: رهبران روحانی در ایران معتقدند هر چقدر فشار بیشتری بر عراق وارد شود عراق وادار خواهدشد که امتیازات بیشتری به ایران واگذار کند. در این گزارش آمده است: ایران خواهان 150 میلیارد دلار غرامت جنگی است ولی کشورهای عربی پذیرفته‌اند 25 میلیارد دلار به ایران بپردازند. دولت عراق هیچ تعهدی را نسبت به پرداخت غرامت به عهده نگرفته است.
(نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 181).
[211] فصلنامه تاریخ جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سال ششم، بهار 1376، شماره 15، ص 45، بررسی استراتژی جمهوری اسلامی ایران در جنگ با حضور فرماندهان ارشد سپاه.
[212] فصلنامه نگین، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، بهار 1382، شماره 4، ص 111، محسن رضایی، 21 / 4 / 1361.
[213] روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12، گفت‌وگو با آقای هاشمی.
[214] آقای هاشمی می‌گوید: «وقتی در جلسه‌ی سران بحث کردیم و دلایل بیان شد امام گفتند: «در نقاطی وارد شوید که مردم آسیب نبینند.» با این دستور و رهنمود، نظامی‌ها برای عملیات بعدی منطقه بعد از خرمشهر تا دجله و فرات راه انتخاب کردند که خالی از سکنه بود و از لحاظ نظامی جای ارزشمندی بود، ارزش استراتژیک داشت.»
(روزنامه‌ی کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12).
[215] همان.
[216] بعدها صدام و برخی از رسانه‌های خبری به این موضوع اشاره کردند که واکنش مردم عراق در برابر عملیات رمضان، برخلاف تصورات و انتظارات ایران بود.
(نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 363).
[217] صحیفه‌نور، جلد 16، ص 224.
[218] همان، ص 224 و 225.
[219] مأخذ 52.
[220] علی لطف الله زادگان، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب 20: عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 304، گزارش روز 27 / 4 / 1361.
[221] همان، ص 217، گزارش روز 21 / 4 / 1361.
[222] خبرگزاری جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه «گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان»، شماره 4، 23 / 4 / 1361، ص 17.
[223] مأخذ 57، ص 268 و 269، گزارش روز 24 / 4 / 1361.
[224] مأخذ 57، ص 304، گزارش روز 27 / 4 / 1361.
[225] امام در دو مرحله، ملت و ارتش عراق را مورد خطاب قرار دادند. مرحله‌ی اول، با تجاوز ارتش عراق به ایران بود. امام ملت عراق و ارتش این کشور را به سرپیچی و قیام علیه رژیم بعثی و صدام دعوت کردند که بازتابی نداشت. در مرحله‌ی دوم نیز امام از ملت عراق خواستند تا با استقبال از رزمندگان برای رهایی از شر رژیم بعث قیام کنند که هیچ واکنشی را ایجاد نکرد. در نتیجه امام تا پایان جنگ هیچ گونه سخن یا پیامی را خطاب به ملت ارتش عراق بیان نکردند.
[226] روزنامه جمهوری اسلامی، 12 / 3 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، خاطرات پنجشنبه 24 / 4 / 1361.
[227] همان، خاطرات شنبه 26 / 4 / 1361.
[228] محسن رضایی فرمانده‌ی وقت سپاه در قرارگاه نصر و در جمع نیروهای رزمنده و ستادی درباره‌ی عملیات رمضان می‌گوید: در این عملیات که داریم به برادران باید عرض کنم ما 70% تاکتیکمان انهدام نیرو است و 30% زمین است؛ البته اگر بتوانیم زمین را هم بگیریم و بمانیم برایمان خوب است اما هدف اصلی زمین نیست، هدف اصلی ما انهدام نیرو است و تا الان توانسته‌ایم با توکل به خدا، لشکرهای 9،3 و 5 عراق را از صحنه به کلی خارج کنیم.
(روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، ص 436-435، گزارش 8 / 5 / 1361).
[229] مأخذ 57، ص 398، گزارش روز 5 / 5 / 1361.
[230] مأخذ 57، ص 545 و 546، گزارش روز 14 / 5 / 1361.
[231] مأخذ 57، ص 546 و 547، گزارش روز 14 / 5 / 1361.
[232] مأخذ 57، ص 546 و 547، گزارش روز 14 / 5 / 1361.
[233] مأخذ 59، شماره 15، 3 / 5 / 1361، ص 2.
[234] مأخذ 59، شماره7، 24 / 6 / 1361، ص 81، رادیو صدای امریکا.
[235] مأخذ 59، شماره7، 24 / 6 / 1361، ص 14، یونایتدپرس.
[236] مأخذ 59، شماره 23، 11 / 5 / 1361، ص 9، هفته نامه آبزرور چاپ لندن.
[237] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترجمه حسین یکتا، منتشر نشده، ص 178.
[238] مأخذ 57، ص 534، گزارش روز 12 / 5 / 1361، روزنامه کریستین ساینس مانیتور.
[239] مأخذ 59، شماره 24، 12 / 5 / 1361، ص 3.
[240] مأخذ 57، ص 494، گزارش روز 10 / 5 / 1361، نیویورک تایمز.
[241] مأخذ 59، شماره 18، 6 / 5 / 1361، ص 18، رادیو لندن.
[242] مأخذ 59، شماره14، 2 / 5 / 1361، ص 21.
[243] روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12، گفت‌وگو با آقای هاشمی.
[244] مأخذ 57، ص 443، گزارش روز 9 / 5 / 1361.
[245] مأخذ 59، شماره 12، 31 / 4 / 1361، ص 17.
[246] مأخذ 59، شماره 12، 31 / 4 / 1361، ص 17.
[247] مأخذ 59، شماره 11، 30 / 4 / 1361، ص 59، رادیو امریکا.
[248] مأخذ 72، ص 176.
[249] مأخذ 57، ص 493، گزارش روز 10 / 5 / 1361.
[250] مأخذ 59، شماره 11، 30 / 4 / 1361، ص 59، رادیو صدای امریکا.
[251] مأخذ 59، شماره 20، 8 / 5 / 1361، ص 60.
[252] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1978، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 29.
[253] مأخذ 72، ص 176.
[254] مأخذ 59، شماره 18، 6 / 5 / 1361، ص 11.
[255] مأخذ 59، شماره 11، 30 / 4 / 1361، ص 60، نیویورک تایمز، رادیو امریکا.
[256] مأخذ 59، شماره 18، 6 / 5 / 1361، ص 11.
[257] مأخذ 59، شماره 8، 27 / 4 / 1361، ص 23.
[258] مأخذ 57، ص 266 و 267، گزارش روز 24 / 4 / 1361.
[259] عراق در تاریخ بیستم خرداد 1361 آمادگی خود را برای عقب‌نشینی از خاک ایران اعلام و در تاریخ سی‌ام خرداد عقب‌نشینی را آغاز کرد. در این مرحله، عراق همچنان 2500 کیلومتر از مناطق حساس و استراتژیک شامل ارتفاعات و نفت شهر را در اختیار خود داشت.
[260] مأخذ 59، شماره 7، 26 / 4 / 1361 ص 69، رادیو صوت الجماهیر.
[261] مأخذ 57، ص 555، گزارش روز 15 / 5 / 1361، سفیر عراق در عربستان در مصاحبه با الجزایر، چاپ عربستان.
[262] مأخذ 59، شماره7، 26 / 4 / 1361، ص 69، رادیو صوت الجماهیر.
[263] مأخذ 59، شماره 17، 5 / 5 / 1361، ص 38.
[264] صدام بعدها طی سخنانی به این موضوع اشاره کرد که نتایج عملیات‌های قبلی موجب تصمیم‌گیری ایران برای ادامه جنگ شد. وی می‌گوید: «... ما به شما گفتیم که شرایط نیروهای محمره شما را فریب ندهد که خیال کنید که خاک عراق را می‌توان به آسانی اشغال کرد و به شما گفتیم که با این توهم اشتباه جدیدی در شناخت عراقی‌ها و شناخت اصول و مفاهیم عظیمی که آنان بدان ایمان دارند مرتکب می‌شوید.»
(بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، ص 30، 11 / 5 / 1365).
[265] خبرگزاری جمهوری اسلامی، مشروح نهمین کنگره حزب بعث رژیم عراق درباره جنگ، 24 / 2 / 1362، ص 38 و 39، رادیو بغداد، 6 / 1 / 1361.
[266] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تهران، 1370، ص 225 و 226.
[267] مأخذ 99.
[268] عدنان خیرالله، معاون فرماندهی کل نیروهای مسلح و وزیر دفاع عراق، طی سخنانی گفت: ایران بخش مرکزی جبهه‌ی جنگ را برای تهاجم به آن سوی مرزهای عراق برگزیده است.(روز شمار جنگ، ج 20، ص 632، گزارش 25 / 5 / 1361) خبرگزاری فرانسه نیز طی گزارشی اعلام کرد عراقی‌ها عقیده دارند ایران به دنبال حمله‌ی جدید در منطقه جدید و با تاکتیک متفاوت از تاکتیک‌های قبلی است.
(گزارش لحظه به لحظه، ش 33، 21 / 5 / 1361، ص 5).
[269] مأخذ 57، ص 589، گزارش روز 20 / 5 / 1361.
[270] مأخذ 59، شماره 34، 22 / 5 / 1361، ص 2، سخنان صدام در جمع نظامیان عراقی.
[271] روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، «گزارش کمیته روابط خارجی سنای امریکا»، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، دی 1363، ص 25.
[272] همان.
[273] آندره گاتری و ناتالینو رونزیتی، جنگ ایران و عراق (1980-1988) و حقوق جنگ دریایی، ترجمه فصل دوم احمد سالاری، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل، تهران 1374، ص 69.
[274] روزنامه جمهوری اسلامی، 4 / 4 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، پاورقی سخنرانی آقای هاشمی درباره پیروزی انقلاب، سال 1361؛ و خطبه‌های جمعه سال 1361، دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، بهار 1376، جلد سوم، ص 425، خطبه دوم، 15 / 11 / 1361.
[275] مأخذ57، ص 392، گزارش روز 4 / 5 / 1361، مجله لبنانی الشراع.
[276] مأخذ 59، شماره 6، ص 34، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 24 / 4 / 1361.
[277] فیلیپ رابینز، «اهداف، استراتژی‌ها و مشکلات عراق در جنگ»، گروه ترجمه ماهنامه نگاه، ماهنامه نگاه، شهریور 1381، شماره 26، ص 49 و 50.
[278] دکتر مجید بزرگمهری (عضو هیئت علمی کمیسیون ملی یونسکو در ایران)، «روابط ایران و فرانسه در دهه اول انقلاب اسلامی ایران»، مجله سیاسی - اقتصادی (اطلاعات)، شماره 111 و 112، ص 43.
[279] ویژه‌نامه «بررسی جنگ» (بحران خلیج فارس)، معاونت سیاسی ستاد کل، مهر 1366، ص 143 و 144، رالف کینگ، مقاله «جنگ ایران و عراق - مفاهیم سیاسی 1985-1986»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 21 / 4 / 1366، نقل از نشریه ادلفی پی‌پر وابسته به مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در لندن.
[280] همان، ص 144.
[281] مأخذ 59، شماره 7، 26 / 4 / 1361، ص 71.
[282] مأخذ 57، ص 285 و 286، گزارش روز 25 / 4 / 1361.
[283] مأخذ 57، ص 380، گزارش روز 3 / 5 / 1361.
[284] مأخذ 57، ص 650، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[285] مأخذ 57، ص 276، گزارش روز 25 / 4 / 1361.
[286] مأخذ 111، ص 174.
[287] شفیق ناظم الغبرا، سخنرانی در دفتر مطالعات وزارت خارجه، دی 1365.
[288] همان.
[289] پس از مخالفت مصر با اشغال کویت و تشدید اختلاف میان دو کشور و سرزنش عراق توسط مصر به خاطر جنگ با ایران، طارق عزیز در الثوره نوشت: «کسانی که امروز ما را به خاطر جنگ با ایران تقبیح می‌کنند آن روزها ایران را مورد حمله قرار می‌دادند و آن را خطری برای منطقه به حساب می‌آوردند. در رژه بزرگ نظامی به مناسبت اولین سالروز آزادی فاو حسنی مبارک به بغداد آمد و در آن مراسم شرکت کرد.»
(بولتن وزارت خارجه جمهوری، ش 1200، 21 / 10 / 1377، ص 7 و 8).
[290] روزنامه شرق، 25 / 4 / 1382، ص 5.
[291] مأخذ 57، ص 319، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[292] آقای محسن رضایی فرمانده پیشین سپاه، بعدها در یک مصاحبه تلویزیونی با تحلیل از استراتژی امریکا در جنگ به این موضوع اشاره کرد که استراتژی امریکا اول این بود که با در دست داشتن سرزمین‌هایی از ایران، این کشور را به بازگشت به نظم بین‌المللی وادار سازد. با آزادی خرمشهر استراتژی امریکا شکست خورد و سیاست جدیدی را در پیش گرفت که در حقیقت شرایط نه جنگ و نه صلح بین ایران و عراق بود تا با ادامه‌ی به این وضعیت ایران دست به دامان سازمان‌های بین‌المللی بشود که حدود مرزی‌اش را تأمین کند و...
(ضبط برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه‌ی اول، زمستان 1377).
[293] مأخذ 57، ص 319، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[294] مأخذ 57، ص 410، گزارش روز 6 / 5 / 1361.
[295] مأخذ 59، شماره 15، 3 / 5 / 1361، ص 25.
[296] مأخذ 57، ص 552، گزارش روز 14 / 5 / 1361.
[297] کنت آرتیمرمن، سوداگری مرگ، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1373، ص 257.
[298] روزنامه انتخاب، 14 / 7 / 1381، ص 8.
[299] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشریه رسانه‌های دنیا، بولتن ویژه‌ی «بازتاب حمله احتمالی امریکا به عراق». شماره 7، 20 / 9 / 1381، ص 95.
[300] مأخذ 59، شماره 5، 24 / 4 / 1361، ص 62، رادیو امریکا.
[301] مأخذ 59، شماره 5، 24 / 4 / 1361، ص 90.
[302] مأخذ 127.
[303] روزنامه انتخاب، 26 / 12 / 1381، ص 6، مقاله به قلم مائورتیذیر مولنیاری.
[304] روزنامه انتخاب، 14 / 10 / 1381، ص 8، روزنامه واشنگتن پست به قلم مایکل دابس.
[305] مأخذ 133.
[306] مأخذ 134.
[307] مأخذ 133.
[308] مأخذ 134.
[309] مأخذ 134.
[310] مأخذ 134.
[311] مأخذ 72، ص 202.
[312] مأخذ 72، ص 182.
[313] مأخذ 57، ص 572، گزارش روز 17 / 5 / 1361.
[314] کامیاب منافی، فرانسه، چاپ دوم، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت خارجه، تهران، 1373، ص 218.
[315] مأخذ 57، ص 340، گزارش روز 30 / 4 / 1361.
[316] مأخذ 57، ص 375، گزارش روز 30 / 5 / 1361.
[317] مأخذ 72، ص 182.
[318] مأخذ72، ص 182.
[319] مأخذ 110، ص 41.
[320] کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، سال 1362، آرامش و چالش، به اهتمام مهدی هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، 1381، ص 329 و 16،330 مهر 1362.
[321] مأخذ 57، ص 601 و 602، گزارش روز 22 / 5 / 1361.
[322] مأخذ 72، ص 61.
[323] مأخذ 72، ص 242.
[324] مأخذ 105، ص 85.
[325] مأخذ 57، ص 302 و 303، گزارش روز 27 / 4 / 1361.
[326] مأخذ 57، ص 652 و 653.
[327] دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های جمعه سال 1361، بهار 1376، جلد دوم، ص 507 و 508، خطبه دوم، 12 / 6 / 1361.
[328] همان.
[329] مأخذ 57، ص 571 و 572، گزارش روز 17 / 5 / 1361.
[330] مأخذ 57، ص 616، گزارش روز 23 / 5 / 1361.
[331] مأخذ 57، ص 642 و 643، گزارش روز 26 / 5 / 1361.
[332] مأخذ 57، ص 635، گزارش روز 26 / 5 / 1361.
[333] مأخذ57، ص 648 و 649، گزارش روز 28 / 5 / 1361.
[334] مأخذ 57، ص 636، گزارش روز 26 / 5 / 1361، خبرنگار خبرگزاری فرانسه از تهران.
[335] مأخذ 57، ص 322 و 323، گزارش روز 28 / 4 / 1361.
[336] نبردهای مرحله اول در سال 1361 انجام گرفت و مرحله‌ی دوم در سال 1365 و 1366 با عملیات‌های کربلای 4، کربلای 5 و کربلای 8 انجام شد.
[337] سرلشکر وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی (تهران: مرکز فرهنگی سپاه، چاپ دوم، 1380)، ص 90.
[338] مواضع دفاعی عراق در منطقه‌ی شرق بصره در عملیات رمضان به شکل مثلث بود.
(روز شمار جنگ، ج 20، ص 405-404 و 231).
[339] مأخذ 57، ص 520 و 521، گزارش روز 12/ 5 / 1361.
[340] مأخذ 57، ص 498 و 509، گزارش روز 11 / 5 / 1361.
[341] محسن رضایی، دوره عالی جنگ سپاه، 26 / 6 / 1374.
[342] دفتر یادداشت سردار غلامعلی رشید، گزارش جلسه قرارگاه مرکزی کربلا، 3 / 6 / 1361.
[343] همان، جلسه 5 / 6 / 1361.
[344] همان، مهر 1361.
[345] همان، پس از جلسه 25 / 6 / 1361.
[346] همان، جمع‌بندی پس از اتمام جلسه 22 / 6 / 1361.
[347] همان، جمع‌بندی پس از اتمام جلسه 22 / 6 / 1361.
[348] همان، گزارش برادر رضایی از جلسه شورای عالی دفاع، 17 / 6 / 1361.
[349] امام در پاسخ به استفتاء درباره‌ی کسانی که به تحصیل علوم انسانی اشتغال دارند یا در حال انجام وظیفه و خدمت به جمهوری اسلامی مشغولند برای رفتن به جبهه فرمودند: «در حال حاضر تمام افرادی که قدرت دارند به جبهه بروند، باید به مقامات مسئول مراجعه کنند و چنانچه تشخیص دادند که جبهه به آن‌ها نیاز دارد واجب است به جبهه بروند و بر هر کار دیگری مقدم است.» آقای هاشمی در دفتر خاطرات خود می‌نویسد: «احمد آقا آمد و راجع به نظر اخیر امام که همه و دارندگان هر شغل موظفند که برای رفتن به جبهه مراجعه کنند تا اینکه «من به الکفایه» تأمین شود، صحبت شد قرار شد این نظریه کمی تعدیل شود تا مسئولان مشاغل حساس نروند.»
(روزنامه جمهوری اسلامی، پس از بحران 24 / 3 / 1380، ص 14، خاطرات شنبه 15 آبان 1361).
[350] مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی وزارت ارشاد اسلامی، صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، جلد 16، ص246، 17 / 5 / 1361.
[351] همان، ص275، 9 / 6 / 1361.
[352] مأخذ 157، ص 509.
[353] سردار غلامعلی رشید از فرماندهان جنگ است و در عملیات رمضان فرمانده قرارگاه فتح سپاه بود.
[354] مأخذ 170، جمع‌بندی پس از جلسه 22 / 6 / 1361.
[355] مأخذ 170، جلسه در ستاد مرکزی سپاه، ساعت 10 صبح 28 / 6 / 1361.
[356] مأخذ 170، جمع‌بندی پس از جلسه 22 / 6 / 1361.
[357] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، «گزارش 38 عملیات بزرگ»، ابوالقاسم حبیبی، منتشر نشده، ص 51.
[358] روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 3 / 1380، ص 11، «پس از بحران»، خاطرات دوشنبه 1 / 9 / 1361.
[359] مأخذ 170، 14 / 8 / 1361،جلسه با حضور آقای هاشمی، محسن رضایی، رحیم صفوی و غلامعلی رشید.
[360] روزنامه جمهوری اسلامی، 24 / 3 / 1380، ص 14، «پس از بحران».
[361] ناگفته‌های جنگ، خاطرات سپهبد شهید صیاد شیرازی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، 1378، ص 342.
[362] دفتر یادداشت سردار غلامعلی رشید، ستاد نزاجا در تهران، 17/ 8 / 1361.
[363] همان، 14 / 8 /1361.
[364] همان، 14/ 8 / 1361.
[365] همان، 14 / 8 / 1361.
[366] روزنامه جمهوری اسلامی، 28 / 3 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، خاطرات چهارشنبه 17 /9 / 1361.
[367] روزنامه جمهوری اسلامی، 3 / 4 / 1380، ص 7، «پس از بحران»، خاطرات 25 / 10 / 1361.
[368] اختلاف نظر ارتش و سپاه از مرحله‌ی سوم و چهارم عملیات رمضان تدریجا درباره‌ی موضوعات مختلف شروع شد و تا پایان جنگ ادامه داشت. حضور دائمی و تفکیک منطقه‌ی عملیاتی و مأموریت سپاه و ارتش با هدف کاهش اختلافات انجام شد.
[369] روزنامه جمهوری اسلامی 4 / 4 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، خاطرات 8 / 11 / 1361.
[370] همان، خاطرات 13 / 11 / 1361.
[371] روزنامه جمهوری اسلامی، 4 / 5 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، خاطرات 19 / 11 / 1361.
[372] مأخذ 187، ص 343.
[373] روزنامه جمهوری اسلامی، 17 / 2 / 1380، ص 14.
[374] مسعود سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها - گفت‌وگو با آقای هاشمی رفسنجانی، نشر نی، 1378، ص 92.
[375] روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 4 / 1380، ص 8، «پس از بحران».
[376] روزنامه جمهوری اسلامی، 7 / 4 / 1380، ص 10، «پس از بحران»، خاطرات 15 / 12 / 1361.
[377] آقای هاشمی بر این نظر است ناکامی در عملیات رمضان اولین شوک را بر نیروهای ما وارد کرد و همانجا اختلاف سپاه و ارتش در دو بعد فرماندهی جنگ و ساختار نظامی بروز کرد.
(روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12).
[378] روزنامه جمهوری اسلامی، 6/ 4 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، گزارش 23 / 11 / 1361.
[379] در نهاد ریاست جمهوری دفتر نظامی تأسیس شده بود که امور ارتش و سپاه را پیگیری می‌کرد.
[380] همان، گزارش 28 / 11 / 1361.
[381] مأخذ 150، ص 9، جمعه 5 / 1 / 1362.
[382] روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12، گفت‌وگو با آقای هاشمی.
[383] روزنامه جمهوری اسلامی، 17 / 3 / 1380، ص 14.
[384] مأخذ 199، ص 94.
[385] مأخذ 157، جلد سوم، ص 470 و 471، خطبه دوم، 6 / 12 / 1361.
[386] روزنامه جمهوری اسلامی 11 / 4 / 1380، ص 8، «پس از بحران»، دوشنبه 23 / 12 / 1361.
[387] مأخذ 187، ص 343.
[388] محمد درودیان، خرمشهر تا فاو، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ پنجم، 1378، ص 56.
[389] مأخذ 150، ص 32 و 33، گزارش 4 / 2 / 1362.
[390] مأخذ 150، ص 53، گزارش 4 / 2 / 1362.
[391] مأخذ 150، ص 85، گزارش 26 / 2 / 1362.
[392] آقای هاشمی رفسنجانی در کتاب چالش و آرامش بارها در مقدمه‌ی متن کتاب با اظهار نگرانی از اختلاف ارتش و سپاه به این موضوع اشاره می‌کند که تلاش برای رفع اختلافات و هماهنگی وقت زیادی را از ایشان و سایر مسئولان به خود اختصاص داد. درباره‌ی این موضوع در صفحات بعد توضیح داده خواهد شد.
[393] روزنامه اطلاعات، 5 / 7 / 1380، ص 8، گفت‌وگو با سردار غلامعلی رشید جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح.
[394] آقای هاشمی قبل از سفر به منطقه برای عملیات خیبر حکم فرماندهی خود را از امام دریافت کرد.
[395] مأخذ 150، ص 514، گزارش جمعه 5 / 12 / 1362.
[396] مأخذ 150، ص 501 و 502، دوشنبه 11 / 12 / 1362.
[397] مأخذ 72، ص 208.
[398] مأخذ 72، ص 232.
[399] مأخذ 150، ص 507، گزارش چهارشنبه 3 / 12 / 1362.
[400] مأخذ 150، ص 523، گزارش پنجشنبه، 11 / 12 / 1362.
[401] آقای هاشمی در گفت‌وگو درباره‌ی جنگ با اشاره به اینکه قبل از عملیات در جمع فرماندهان نظامی درباره‌ی ضرورت پایان دادن به جنگ گفته است «اگر یک پیروزی بزرگ به دست بیاوریم می‌توانیم با پیروزی به ختم جنگ برسیم» اضافه می‌کند: البته (عملیات) خیبر چیز دیگری بود. جزیره مجنون یک ویژگی دیگر هم داشت و گفته می‌شد که مهم‌ترین منابع نفتی عراق در جزایر مجنون است و می‌تواند گروگان خسارات باشد.
(روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[402] مأخذ 150، ص 522، گزارش پنجشنبه 11 / 12 / 1362.
[403] مأخذ 150، ص 520، گزارش سه شنبه 9 / 12 / 1362.
[404] مأخذ 150، ص 534 و 535، گزارش، شنبه 20 / 12 / 1362.
[405] مأخذ 150، ص 517 و 518، گزارش دوشنبه 8 / 12 / 1362.
[406] مأخذ 72، ص 211.
[407] مأخذ 150، ص 528 و 529، گزارش 16 / 12 / 1362.
[408] مأخذ 150، ص 524 و 525، گزارش 13 / 12 / 1362.
[409] آقای هاشمی در دفتر خاطرات خود درباره‌ی جلسه با دکتر ولایتی که از سفر الجزایر و رومانی آمده بود می‌نویسد: «من گفتم اگر بتوانیم عملیات خیبر را به تمامی اهدافش برسانیم، با دست پر می‌توانیم به مذاکره برای ختم جنگ و احقاق حقوقمان بپردازیم. خوشحال شد که چنین فکری وجود دارد.»
(همان، ص 544، دوشنبه 29 اسفند 1362).
[410] مأخذ 150، ص 528، گزارش 15 / 12 / 1362.
[411] مأخذ 150، ص 527، گزارش 14 / 12 / 1362.
[412] حملات موشکی و هواپیماهای عراق به دزفول از ابتدا تا پایان جنگ به صورت متناوب انجام می‌شد ولی برخی از مناطق مانند اهواز و شادگان به صورت محدود از ماه‌های اول جنگ با خمپاره هدف قرار می‌گرفت.
[413] مأخذ 57، ص 350، گزارش روز 31 / 4 / 1361.
[414] صحیفه نور، جلد 17، ص 13، 17 / 6 / 1361.
[415] مأخذ 57، ص 350، گزارش روز 31 / 4 / 1361.
[416] مأخذ 157، ص 71 و 72، خطبه دوم، 2 / 7 / 1361.
[417] مأخذ 157، ص 320، 3 / 10 / 1361.
[418] مأخذ 150، ص 52، 3 / 2 / 1362.
[419] مأخذ 150، ص 83، 24 /2 / 1362.
[420] مصاحبه اختصاصی نویسنده با آقای هاشمی، 1 / 12 / 1379.
[421] این حادثه گرچه در دوره جنگ ایران با عراق واقع نشد ولی پس از شکست صدام در کویت، وقوع انتفاضه در عراق نمونه‌ای از تأثیرات پیروزی نظامی بر عراق بود.
[422] درباره دریافت هواپیماهای سوپر اتاندارد، میراژ و موشک‌های اگزوست از فرانسه و سایر کشورها برای حمله به تأسیسات نفتی و مناطق غیرنظامی در صفحات بعد بحث خواهد شد.
[423] امام نیز از ماهیت حملات عراق به شهرها همین تفسیر را داشتند: «صدام گمان کرده است با این نحو جنایات می‌تواند صلح را بر ما تحمیل کند و حال آنکه هر یک از جنایات، او را از صلح دور و ما را مصمم‌تر می‌کند.»
(20 / 5 / 1362، صحیفه نور، ج 18، ص 63).
[424] مأخذ 72، ص 182.
[425] بنیاد حفظ و آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، عزت راز جاودانگی، 1374، ص 85، امام خمینی، 14 / 3 / 1362.
[426] صحیفه نور، جلد 18، ص 69.
[427] همان.
[428] همان، ص 60.
[429] همان، ص 60.
[430] مأخذ 242، ص 40، امام خمینی 17 / 5 / 1362.
[431] مأخذ 150، ص 481، گزارش 19 / 11 / 1362.
[432] مأخذ 150، ص 481، گزارش 19 / 11 / 1362.
[433] مأخذ 150، ص 481، گزارش 19 / 11 / 1362.
[434] مأخذ 485،150، گزارش 23 / 11 / 1362.
[435] مأخذ 150، ص 485، گزارش 23 / 11 / 1362.
[436] مأخذ 157، ص 400 و 401، خطبه دوم 8 / 5 / 1361.
[437] خطبه‌های جمعه سال 62، جلد پنجم، ص 111، خطبه دوم 22 / 7 / 1362.
[438] خطبه‌ها و جمعه‌ها، حزب جمهوری اسلامی، جلد چهارم، دی 1362، خطبه دوم، 8 / 5 / 1361، ص 417.
[439] همان.
[440] صحیفه نور، جلد 17، ص 6، 14 / 6 / 1361.
[441] صحیفه نور، جلد 18، ص121، 31 / 6 / 1362.
[442] همان، ص111، 28 / 6 / 1362.
[443] مأخذ 257، ص 7.
[444] مأخذ 257، ص 7.
[445] مأخذ 257، ص 14.
[446] مأخذ 258، ص 221، 28 / 11 / 1362.
[447] مأخذ 257، ص 47.
[448] مأخذ 257، ص 47.
[449] مأخذ 258، ص 176، 12 / 9 / 1362.
[450] مأخذ 242، ص 49 و 50، 1 / 6 / 1362.
[451] مأخذ 242، ص 48، 1 / 6 / 1362.
[452] روزنامه جمهوری اسلامی، 13 / 3 / 1380، ص 11، «پس از بحران»، خاطرات 1 / 5 / 1361.
[453] همان.
[454] مأخذ 57، ص 408، گزارش روز 6 / 5 / 1361.
[455] مأخذ 57، گزارش روز 4 / 5 / 1361.
[456] روزنامه جمهوری اسلامی، 21 / 3 / 1380، «پس از بحران»، 24 / 7 / 1361.
[457] تلاش‌های الجزایر به پیدایش این شایعه منجر شد که ایران از شرط محاکمه‌ی صدام دست برداشته است. با توجه به همین ملاحظات و احتمال پایان یافتن جنگ، سوری‌ها نگران شدند و سفارت سوریه تلاش وسیعی را برای روشن‌شدن این موضوع انجام داد.
(روزنامه‌ی جمهوری اسلامی 13 / 3 / 1380، ص 11، خاطرات دوشنبه 4 مرداد 1361).
[458] مأخذ 157، جلد سوم، ص 469 و 470، خطبه دوم 6 / 12 / 1361.
[459] مأخذ 254، جلد چهارم، ص 456، خطبه دوم، 2 / 5 / 1362.
[460] مأخذ 150، ص 70، گزارش 17 / 2 / 1362.
[461] مأخذ 254، ص 67، خطبه دوم، 1 / 7 / 1362.
[462] روزنامه جمهوری اسلامی، 22 / 3 / 1380، ص 8، گزارش 1 / 8 / 1361.
[463] روزنامه جمهوری اسلامی، 23 / 3 / 1380، ص 8، گزارش 10 / 8 / 1361.
[464] مأخذ 57، ص 408، گزارش روز 6 / 5 / 1361.
[465] مأخذ 150، ص 355.
[466] مأخذ 150، ص 38، و 39، 27 / 1 / 1362.
[467] مأخذ 150، ص 24، 16 / 1 / 1362.
[468] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق - یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تایپ و تکثیر مجدد معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 73.
[469] نک: جنگ بازیابی ثبات، محمد درودیان.
[470] بنابر تحلیل خانم شیرین هانتر، از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی، سیاست امریکا در برابر ایران بر دو هدف متمرکز بوده است: مهار کردن تأثیر انقلاب اسلامی و جلوگیری از تسلط شوروی بر ایران.
(شیرین هانتر، فصلنامه‌ی فارین افرز، چاپ امریکا، هفته نامه‌ی ایران تایمز،چاپ خارج از کشور، ش 947، 22 / 10 / 1368.
[471] رالف کینگ در مقاله‌ی «جنگ ایران و عراق، مفاهیم سیاسی» نوشت: «مطمئنا می‌شود گفت که ناخوشایندی از اینکه عراق یا ایران دیگری را شکست دهد یک عقیده اساسی از زمان شروع جنگ بوده است.»
[ویژه نامه‌ی «بررسی جنگ»، (بحران خلیج فارس)، معاونت سیاسی ستاد کل سپاه، مهر 1366 ص 166[
وزیر خارجه‌ی وقت ایتالیا، جولیو اندرئوتی، در مصاحبه‌ای گفت: «راه حل ایده‌آل برای جنگ ایران و عراق این است که هیچ یک از طرفین جنگ فاتح نباشند.»
(نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 369).
[472] نک: خونین شهر تا خرمشهر، محمد درودیان.
[473] محمد درودیان، خونین شهر تا خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ هفتم، 1382، ص 160 و 161.
[474] روزنامه ایران، 1 / 7 / 1382، ص 12، مقاله امریکا و جنگ ایران و عراق، ترجمه گلاره اسدی.
[475] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، 13 / 10 / 1362، ص 13، واشنگتن پست، 12 / 10 / 1362.
[476] امریکا پس از فتح خرمشهر کمک‌های گسترده‌ی اطلاعات نظامی و امنیتی را به عراق آغاز کرد که در فصل پیش توضیح داده شد. امریکا روابط بازرگانی با عراق را تشویق کرد و تسهیلاتی را برای صدور نفت عراق و متقابلا ایجاد محدودیت برای ایران در همین زمینه‌ها آغاز کرد ولی همچنان نوعی نگرانی نسبت به احتمال شکست عراق وجود داشت.
[477] درباره‌ی عملیات خیبر در فصل قبل توضیح داده شد. مسئله‌ی مهم این بود که تغییر تاکتیک ایران و حضور نیروهای ایران در شمال بصره و قطع جاده بصره - العماره رخنه‌ی نیروهای ایران را در خطوط دفاعی عراق بیان می‌کرد و این موضوع موجب نگرانی امریکا شد.
[478] دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، ص 229.
[479] یان بلک، بنی‌موریس، جنگ‌های نهانی اسرائیل، ترجمه جمشید زنگنه، نشر فرهنگ، 1372، ص 48.
[480] دکتر مسعود اسداللهی، از مقاومت تا پیروزی تاریخچه حزب‌الله لبنان، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور، 1379، ص 84.
[481] در کتاب جنگ های نهانی اسرائیل درباره‌ی تعداد کشته شدگان اسرائیل نوشته شده است: «حدود سی اسرائیلی از جمله پنج افسر اطلاعاتی کشته شدند.» (ص 478-477).
[482] همان.
[483] مأخذ 8، ص 477 و 478.
[484] خطبه‌های جمعه سال 62، جلد پنجم، ص 206 و 207، خطبه دوم، 13 / 8 / 1362.
[485] کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، سال 1362، آرامش و چالش، به اهتمام مهدی هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، 1381، ص 347 و 348، خاطرات 1 / 8 / 1362.
[486] مأخذ 12.
[487] مأخذ 12، ص 207.
[488] مأخذ 12، ص 209.
[489] مأخذ 9، ص 91.
[490] خطبه‌های جمعه سال 63، جلد 1376،6، ص 38 و 39.
[491] مأخذ 13، ص 489.
[492] مأخذ 8، ص 480.
[493] مأخذ 9، ص 96.
[494] روزنامه نشاط، 6 / 4 / 1378، شماره 19، ص 6، گری سیک؛ اجلاس ایران در قرن 21، قبرس، نیکوزیا 28 تا 30 خرداد 1378.
[495] تشدید تنش میان امریکا و عراق به افشای سفر محرمانه‌ی رامسفلد به عراق و گفت‌وگو با صدام منجر شد و همین امر به مصاحبه‌ی رامسفلد وزیر دفاع امریکا با شبکه خبری C.N.N انجامید. نیوزویک، چاپ امریکا، در توضیح این سفر نوشت: «رامسفلد می‌دانست که صدام قاتل جنایتکار است و از تروریست‌ها حمایت کرده و برای ساخت سلاح هسته‌ای تلاش می‌کند اما بزرگ‌ترین نگرانی امریکا ایران بود نه عراق و دولت ریگان از آن بیم داشت که انقلابیون ایران که شاه را سرنگون کرده بودند، به خاورمیانه و چاه‌های حیاتی نفت آن مسلط شوند.»
(روزنامه همشهری، 31 / 6 / 1381، ص 5).
[496] مصاحبه رامسفلد با 31 / 6 / 1381، CNN(در روزنامه بازتاب داشت).
[497] همان.
[498] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران، ویژه‌نامه «بررسی جنگ» (بحران خلیج فارس)، مهر 1366، ص 166، رالف کینگ، جنگ ایران و عراق:مفاهیم سیاسی 1985 و 1986.
[499] همان.
[500] روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، «گزارش کمیته روابط خارجی سنای امریکا»، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، دی 1363، ص 17.
[501] روزنامه انتخاب، 26 / 12 / 1381، ص 6، ایل فولیو.
[502] مجله ایران فردا، سال سوم، شماره 16، ص 33، دکتر رضا رئیسی طوسی، استراتژی امریکا - تضعیف توان ملی ایران.
[503] خطبه‌های جمعه سال 64، جلد1377،8، ص 70 و 71.
[504] همان، ص 33.
[505] کامرون ر.هیوم، سازمان ملل متحد - ایران و عراق: ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی تهران، 1376، ص 86.
[506] روابط عمومی فرمانده کل سپاه، تحولات یک ساله جنگ تحمیلی در مطبوعات جهان - شهریور 63 تا شهریور 1364،64، ص 3، نشریه مسلم میدیا چاپ لندن، ژانویه 1985.
[507] هوارد تیچر، عضو اداره امنیت ملی امریکا 1970 - 1987، مسئول امور خاورمیانه و امور سیاسی و نظامی، «لایحه دفاعیه جمهوری اسلامی ایران در سکوهای نفت»، ص 2.
[508] مأخذ 33، ص 1.
[509] مأخذ 33، ص 1.
[510] مأخذ 33، ص 3.
[511] ماهنامه نگاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شهریور و مهر 1380، شماره 15 و 16، ص 18 و 19، استفان سی‌پلیتر - داگلاس وی جانسون، استراتژی جنگ ایران و عراق و روش‌های آن.
[512] رادیو فردا، 14 / 10 / 1382، به نقل از روزنامه الشرق الاوسط.
[513] روزنامه جمهوری اسلامی، 30 / 9 / 1362، ص 3.
[514] رامسفلد بعدها ضمن اظهار شگفتی از طرح سفر وی به عراق می‌گوید: در حال حاضر هم مواردی هست که امریکا به طور رسمی و خصوصی به کشوری درباره‌ی رفتارش اعتراض می‌کند، اما در سطوحی بسیار خوب با آن کشور تعامل دارد. وی اضافه کرد اتخاذ این دیپلماسی و ادامه‌ی روابط با کشورهایی که طبق خواست امریکا رفتار نمی‌کردند در تاریخ متداول است.
(سایت دریچه، 29 / 12 / 2003، به نقل از خبرگزاری آلمان، 8 / 10 / 1382).
[515] روزنامه همشهری، 30 / 9 / 1382، ص 1 و 23، روزنامه واشنگتن پست، 28 / 9 / 1382.
[516] کنت آرتیمرمن، سوداگری مرگ، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1373، ص 283.
[517] مأخذ 27، ص 18.
[518] امریکا برای جلوگیری از صدور اسلحه به ایران عملیات «استانچ» (به معنای پایداری) را طراحی و اجرا کرد.
[519] مأخذ 42.
[520] مأخذ 42.
[521] مأخذ 7، ص 437، سید فاروق حسنات، جنگ در خلیج فارس و نقش ابرقدرت‌ها.
[522] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، «بولتن رسانه‌های دنیا»، 7 / 7 / 1382، شماره 1968، ص 73 و 74، خالد اکبری، امریکا بدون حل مسئله ایران از خلیج فارس خارج نخواهد شد، الحیات، 27 / 6 / 1382، ترجمه محمد حسین زوار کعبه.
[523] بولتن فرماندهی قرارگاه نصر، 26 / 1 / 1377، ص 15.
[524] کمیته روابط خارجی سنای امریکا در گزارش خود می‌نویسد: «در حال حاضر امریکا و شوروی در خلیج فارس هدف‌های مشترکی دارند. هر دو، تا اندازه‌ای در جنگ از عراق حمایت می‌کنند، هر دو رسیدن به توافقی درباره‌ی جنگ را از راه مذاکره ترجیح می‌دهند.»
(انتشارات روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، دی ماه 1363، ص 21)
کلودشسون، وزیر خارجه اسبق فرانسه، بعدها در مصاحبه‌ایی تلویزیونی گفت: «اعضای دائمی شورای امنیت در تصمیمی اعلام نشده در زمینه‌ی حمایت از عراق در برابر جمهوری اسلامی ایران به توافق رسیده بودند.»
(ما اعتراف می‌کنیم، ص 137).
[525] روزنامه یاس نو، 6 / 12 / 1381، ص 14، گفت‌وگوی وفیق السامرایی با شبکه تلویزیونی الجزیره قطر.
[526] سرلشکر وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، مترجم عدنان قارونی، تهران: مرکز فرهنگی سپاه چاپ دوم 1380، ص 142 و 143.
[527] روزنامه اطلاعات، 8 / 5 / 1376، ص 12، مصاحبه وفیق السامرایی با روزنامه الحیات.
[528] مأخذ 50.
[529] روزنامه شرق، 8 / 10 / 1382، ص 2.
[530] گری‌سیک می‌گوید: «عراق برخی اطلاعات نادرست درباره‌ی اوضاع ایران را از مقامات رژیم سابق گرفته بود. این افراد نظیر همه‌ی تبعیدیان سیاسی درباره‌ی آشفتگی اوضاع کشور اغراق می‌کردند. رژیم آیت الله خمینی نشان داده که توانایی فوق‌العاده‌ای را برای تحمل هرج و مرج دارد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، 30 / 7 / 1366، ص 77، تهران - خبرگزاری جمهوری اسلامی 9 / 7 / 1366).
[531] معاونت فرهنگی و تبلیغاتی ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه مقاومت، جلد 1368،1، ص 399، جواستورک سردبیر نشریه میدل ایست ریپورت، مریپ ریپورت، شهریور 1366، آواکس‌ها در خلیج‌فارس، ترجمه مهران مفیدی.
[532] همان.
[533] همان.
[534] همان.
[535] خطبه‌های سال 1376،63، ص 123، اردیبهشت 1363.
[536] مأخذ 50، ص 189.
[537] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، 26 / 12 / 1362، خبرگزاری فرانسه 25 / 12 / 1362، به نقل از شبکه تلویزیونی سی.بی.اس. امریکا.
[538] مأخذ 50، ص 139.
[539] مأخذ 50، ص 12.
[540] بولتن گزیده رسانه‌های خارجی، شماره 444، 4 / 10 / 1382، ص 4، الشرق الاوسط.
[541] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با محسن رضایی، 17 / 9 / 1382.
[542] همان.
[543] ماهنامه خبری - تحلیلی نهضت، سال دوم، شماره 19، بهمن 1380، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ص 25، دکتر احمد اعتماد، استراتژی امنیت ملی امریکا در قبال عراق، به نقل از دریا سالار و ویلیام استارمن رئیس وقت آژانس امنیت ملی امریکا.
[544] مأخذ 50، ص 12.
[545] روزنامه همشهری، 31 / 6 / 1381، ص 5، صدام چگونه صدام شد؟، ترجمه نیلوفر قدیری، نیوزویک.
[546] وفیق سامرایی می‌گوید ما از نظر اطلاعات به دلیل همسایگی با ایران مشکلی نداشتیم و حتی افرادی را در داخل ایران داشتیم که مجهز به دستگاه‌های بی‌سیم بودند و می‌توانستند با کسب اطلاعات، ساعت به ساعت به ما گزارش کنند.
(مصاحبه با الجزیره‌ی قطر، یاس نو، 6 / 12 / 1381، ص 14).
[547] مأخذ 49، ص 14.
[548] سامرایی می‌گوید: یک بار صدام از من سؤال کرد آیا می‌توانیم از سازمان سیا بی‌نیاز شویم؟ به او گفتم اطلاعاتی را از دست می‌دهیم که در حال حاضر به آن‌ها احتیاج داریم؛ زیرا آن‌ها توانایی زیادی در جمع‌آوری اطلاعات در مدت بسیار کوتاه دارند و ما در وضعیت کنونی چنین قدرتی نداریم.
(مصاحبه با الحیات، فرماندهی نصر، 26 / 1 / 1377، ص 17).
[549] سفیر عربستان در امریکا، شاهزاده بندر، توضیحاتی را که درباره‌ی درخواست‌های عراق از امریکا به واسطه‌ی عربستان مطرح می‌کند بعد از تجاوز عراق به کویت و شعارهای ضد امریکایی عراق بود. لذا وی با اشاره به این موضوع می‌گوید: آیا امریکایی‌ها در آن وقت وطن‌پرست بودند و اکنون امپریالیست؟.
[550] نمایندگی دائمی جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد، بازتاب تجاوز عراق به کویت در امریکا، شماره 2 و 3، مرداد 1369، ص 2 از بخش 3، شاهزاده بندر در کنفرانس مطبوعاتی، 13 اوت 1990، سفارت سعودی در واشنگتن.
[551] دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «رویداها»، شماره 124، 26 / 9 / 1365، ص 110.
[552] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تهران، 1372، ص 225، ساندی تلگراف.
[553] همان، ص 225، رادیو امریکا، 6 / 11 / 1365.
[554] روزنامه جمهوری اسلامی، 14 / 4 / 1377، ص 16.
[555] روزنامه یاس نو،13 / 2 / 1382، ص 6، یونایتدپرس.
[556] مأخذ 51.
[557] مأخذ 73، شماره 303، مصاحبه سفیر امریکا در عراق، 29 / 5 / 1369.
[558] مأخذ 50، ص 158.
[559] تنها در سال 1985 م عراق حدود 60% کل درآمد نفتی‌اش را به خرید جنگ افزار و تکنولوژی سلاح اختصاص داد.
(سواد گری مرگ، ص 443).
[560] مأخذ 50، ص 138.
[561] روزنامه کیهان، 7 / 12 / 1369، ص 16، گفت‌وگوی ابوغزاله با رادیو کویت.
[562] روزنامه کیهان، 22 / 6 / 1369، ص 16.
[563] وزیر خارجه‌ی مغرب می‌گوید: عراق فقط 83 میلیارد دلار از کشورهای عربی کمک گرفت است.
[564] محسن صفری، ما اعتراف می‌کنیم، حوزه هنری، 1370، ص 62، خبرگزاری آسوشیتدپرس، 23 /5 / 1369.
[565] مأخذ 72.
[566] مأخذ 42، ص 258.
[567] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن «رسانه‌های دنیا»، رویدادهای ایران و جهان، شماره 1874، 14/ 8 / 1380، ص 13 و 14، جان تیرمن مدیر برنامه شورای پژوهش علوم اجتماعی و نویسنده کتاب مضرات جنگ، مقاله عواقب ناخواسته، ترجمه فخریه سندسی.
[568] مأخذ 84، ص 64، به نقل از روزنامه جمهوری اسلامی، 11 / 6 / 1369.
[569] مجله سیاسی و اقتصادی (اطلاعات)، شماره 111 و 112 و ص 43، دکتر مجید بزرگمهری عضو هیئت علمی کمیسیون ملی یونسکو در ایران، روابط ایران و فرانسه در دهه اول انقلاب اسلامی ایران.
[570] فصلنامه سیاست خارجی، بهار 1378، ص 49، غلامرضا علی بابایی، مقاله نگاهی به مناسبات سیاسی ایران و فرانسه.
[571] همان، ص 52.
[572] مأخذ 47، ص 71 و 72.
[573] مأخذ 47، ص 71 و 72.
[574] مأخذ 47، ص 71 و 72.
[575] مأخذ 34.
[576] بعدها پس از تنش در مناسبات عراق و امریکا رادیو عراق گفت: «امریکا برای ضربه زدن به این نظام (جمهوری اسلامی ایران) از هیچ کمکی به عراق دریغ نورزیده و برای این منظور انواع جنگ افزارهای پیشرفته را نیز در اختیار عراق قرار داده است.» (روزنامه جمهوری اسلامی، 14 / 7 / 1377، ص 12).
[577] مأخذ 84، ص 78، به نقل از روزنامه جمهوری اسلامی، 12 / 10 / 1369.
[578] مأخذ 34، ص 5.
[579] روزنامه اطلاعات، 8 / 5 / 1376، ص 12، وفیق السامرایی.
[580] مأخذ 42، ص 443.
[581] روزنامه همشهری، 31/ 6 / 1381، ص 5، نیوزویک.
[582] مأخذ 96، ص 3.
[583] مأخذ 96، ص 3.
[584] رادیو امریکا، 2 / 7 / 1369.
[585] مأخذ 7، ص 223، محی‌الدین مصباحی.
[586] مأخذ 178،42.
[587] فرانسه در همین فاصله‌ی زمانی 3 / 9 میلیارد دلار سلاح به عراق تحویل داد.
(محی‌الدین مصباحی، ص 223).
[588] مأخذ 7، ص 223، محی‌الدین مصباحی.
[589] مأخذ 89، ص 42.
[590] مأخذ 89.
[591] مأخذ 42، ص 453.
[592] مأخذ 42، ص 178.
[593] بنابر برخی گزارش‌ها، شوروی تعهد می‌کند در جهت احیای عهدنامه دولتی میان مسکو و بغداد یک راکتور اتمی جدید برای عراق بسازد.
(نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 375، به نقل از خ. ج. از کویت 2 / 2 / 1363).
[594] وفیق سامرایی می‌گوید: من نسخه‌ای از گزارشی که در این خصوص نوشته و با امضاء وزیر دفاع برای صدام ارسال شده بود در گاوصندوق خودم در شعبه اطلاعات ایران نگهداری می‌کردم.
(ویرانی دروازه شرقی، ص 143).
[595] مأخذ 50، ص 143.
[596] ماهنامه چشم‌انداز ایران، آذر و دی 1382، شماره 23، ص 105، نشنال ریویو، 10 نوامبر2003 (19 / 8 / 1382).
[597] مأخذ 42، ص 477.
[598] مأخذ 32، ص 98.
[599] مأخذ 42، ص 318.
[600] روزنامه کیهان، 23 / 1 / 1367، ص 16.
[601] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با سردار فتح‌الله جعفری، سال 1378.
[602] تنش در روابط عراق و امریکا در برابر صادر کنندگان سلاح به عراق موجب واکنش شد، لذا این توضیحات بر این اساس صورت گرفته است که امریکایی‌ها مطلع بودند ولی حالا سر و صدا می‌کنند.
[603] منبع محفوظ است.
[604] مأخذ 74، ص 183.
[605] مأخذ 74، ص 73.
[606] از 1980 م تا 1987 م چین مبلغ8 / 1 میلیارد دلار به ایران سلاح صادر کرد. (کامرون ر.هیوم، ص 101) در صورتی که به عراق نزدیک سه برابر آن سلاح ارسال کرد.
[607] مأخذ 32، ص 101.
[608] مأخذ 42، ص 178.
[609] مأخذ 7، ص 226، محی‌الدین مصباحی.
[610] معاونت سیاسی ستاد کل، ویژه نامه «بررسی جنگ» (بحران خلیج فارس)، مهر 1366، ص 53، رابرت پس ژوهالس و مایکل جی رمز، مقاله تجدید نبرد در خلیج فارس، فصلنامه جهان سوم، 1986، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 21 / 11 / 1364.
[611] مأخذ 42، ص 249.
[612] مأخذ 74، ص 272 و 273، به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی از لندن، 14 / 8 / 1361.
[613] مأخذ 7، ص 418، جیمز بیل، جنگ، انقلاب و روحیه.
[614] مأخذ 84، ص 63.
[615] مسئله‌ی شوروی تنها پایان دادن به جنگ نبود، بلکه مواضع ایران درباره‌ی افغانستان نیز موجب ناخرسندی روس‌ها بود. چنانکه آقای هاشمی طی سخنانی گفت ما می‌دانیم هفتاد تا هشتاد درصد تسلیحات عراق از آن روس‌ها است و از ما عصبانی هستند و به صراحت می‌گویند: افغانستان در برابر عراق!
(بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، ص 52).
[616] روزنامه جمهوری اسلامی، 20 / 10 / 1365، ص 12، رادیو امریکا، 19 / 10 / 1365.
[617] بنیاد حفظ و آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، حماسه مقاومت، جلد سوم، 5 / 7 / 1375، ص 54، روزنامه جمهوری اسلامی، 4 / 7 / 1370، ص 11.
[618] عراق در سال 1367 بیش از پنجاه لشکر در اختیار داشت.
[619] مأخذ 7، ص 234، محی‌الدین مصباحی.
[620] مأخذ 7، ص 234، محی‌الدین مصباحی.
[621] مأخذ 74، ص 370.
[622] نگاه کنید به پاورقی کتاب از آغاز تا پایان، ص 90 و 91.
[623] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، ص 90 و 91.
[624] فصلنامه بررسی‌های نظامی، شماره 10، تابستان 1371، ص 126، شهرام چوبین، مقاله ایران و جنگ از تنگنا تا آتش‌بس.
[625] آندره گاتری و ناتالینو رونزیتی، جنگ ایران و عراق (1980-1988) و حقوق جنگ دریایی، ترجمه فصل سوم سعید نائب، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1374، ص 132.
[626] روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 5 / 1365، ص 12.
[627] جزوه کنفرانس شماره 2، گزارش سخنرانی آقازاده در ستاد کل نیروهای مسلح، 25 /6 / 1369.
[628] روزنامه رسالت، 29 / 9 / 1369، سخنرانی آقای هاشمی رفسنجانی در نماز جمعه تهران، 28 / 9 / 1365.
[629] تلکس خبرگزاری جمهوری اسلامی، 10/ 1 / 1382، شماره 290B10-21-12.
[630] مأخذ 134، ص 124 و 125.
[631] روزنامه کیهان، 17 / 11 / 1363، ص 16.
[632] همان.
[633] مأخذ 135، ص 109، جوزف آلفرد، اسرائیل و جنگ ایران و عراق.
[634] مأخذ 142.
[635] روزنامه ایران، 1 / 7 / 1382، امریکا و جنگ ایران و عراق، Zmay، ترجمه گلاره اسدی.
[636] مأخذ 25.
[637] مأخذ 135، ص 190، جوزف آلفرد، اسرائیل و جنگ ایران و عراق.
[638] مأخذ 74، ص 390.
[639] مأخذ 135، ص 190، جوزف آلفرد، اسرائیل و جنگ ایران و عراق.
[640] مأخذ 74، ص 389، 5 / 9 / 1363.
[641] مأخذ 33، ص 48.
[642] روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، عملیات خیبر و پیامدهای جهانی آن، آبان 1363، ص 22.
[643] روزنامه نشاط، 6 / 4 / 1378، گری سیک، اجلاس ایران در قرن 21، قبرس - نیکوزیا، 28 تا 30 خرداد.
[644] روزنامه کیهان، 27 / 8 / 1365، ص 16.
[645] نطق تلویزیونی ریگان در تاریخ شانزده آبان 1365، سه روز پس از اینکه آقای هاشمی در مراسم سیزده آبان در سفارت سابق امریکا این روابط را افشا کرد، انجام شد. اشاره به هجده ماه نشان می‌دهد مذاکرات و تماس‌ها از تیرماه 1364 آغاز شده است.
[646] مأخذ 134، ص 162.
[647] مأخذ 134، ص 162.
[648] روزنامه ابرار، 24 / 8 / 1365، واشنگتن، نطق تلویزیونی ریگان رئیس جمهور وقت امریکا.
[649] هیوم در کتاب خود می‌نویسد: شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه همزمان با ملاقات سرهنگ نورث با مأمور ایرانی در فرانکفورت، ویلیام کیسی، رئیس سیا، با طارق عزیز ملاقات کرد و از وی درباره‌ی رضایت عراق از اطلاعاتی که امریکا در اختیار آن‌ها قرار می‌داد سؤال کرد. همچنین وی از عراق خواست که به اهداف اقتصادی در عمق خاک ایران حمله کند.
(سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ص 125)
همچنین امریکا با عربستان سعودی برای کاهش قیمت نفت همکاری می‌کرد.
(دکتر رضا رئیسی طوسی، ص 39).
[650] کردزمن در کتاب خود می‌نویسد: بازتاب افشای ارسال اسلحه به ایران به بی‌اعتباری عملیات استانچ منجر شد و فشارهای زیادی را بر امریکا وارد آورد تا بار دیگر قدرت و اعتبارش را در خلیج فارس تجدید نماید. (ص 278-277).
[651] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترجمه حسین یکتا، منتشر نشده، ص 215.
[652] مأخذ 134، ص 107.
[653] مأخذ 159، ص 390.
[654] مأخذ 136، ص 69 و 70.
[655] مأخذ 27، ص 13.
[656] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه، ویژه نامه «بررسی جنگ» (بحران خلیج فارس)، ص 23، طارق عزیز در لندن، 25/ 9 / 1364.
[657] همان.
[658] درباره جنگ شهرها در فصل بعد توضیح داده خواهد شد.
[659] محسن غلامی، «فشارهای داخلی و بین‌المللی اقتصادی و پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت» پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 1374، ص 91.
[660] دبیرخانه موقت تبلیغات روانی نخست وزیری، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، 1368، بر اساس سخنرانی صدام در روزنامه یومیه الثوره، چاپ عراق، ص 84 و 85.
[661] همان، ص 125.
[662] همان، ص 56 و 57.
[663] مأخذ 7، ص 417.
[664] مأخذ 74، ص 246.
[665] صدام طی نامه سرگشاده به مسئولان جمهوری اسلامی که در روزنامه‌ی الثوره به چاپ رسید می‌نویسد: «با افزایش حملات هوایی نیروی هوایی عظیم ما علیه شریان‌های اقتصادی و حیاتی ایران و پس از اینکه قیمت نفت به حدی کاهش پیدا کرد که ذخیره‌های ارزی شما دیگر کفایت تهیه وسایل و تجهیزات نظامی مورد نیاز و تهیه‌ی حداقل مایحتاج را نمی‌کند...»
(بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، ص 233).
[666] مأخذ 167، ص 61.
[667] مأخذ 167، ص 105.
[668] مأخذ 74، ص 215.
[669] مأخذ 74، ص 265.
[670] مأخذ 136، ص 63.
[671] صدام درباره‌ی افکار عمومی و اهمیت آن می‌گوید: ما نباید به سیاست شکست خورده‌ی حکام ایران که برای افکار عمومی جهان و عراق هیچ ارزش و اهمیتی قائل نیستند متوسل شویم؛ زیرا ما در عصری زندگی می‌کنیم که تأثیرات افکار عمومی از مرزها گذشته است.
(بررسی تبلیغات عرق از فاو تا فاو، ص 12).
[672] صدام درباره سیاست تبلیغاتی عراق برای نشان دادن تمایل این کشور به صلح، ضمن نقد سیاست‌های ایران را تأکید می‌کند ناکامی شما شکست در زمینه‌ی استراتژی شماها است و پیروزی حتمی از آن استراتژی ما می‌باشد.
(بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، ص 27).
[673] مأخذ 159، ص 198.
[674] مأخذ 7، ص 154، الیزابت گاملن و پال راجرز.
[675] مأخذ 60، ص 160.
[676] روزنامه اخبار اقتصادی، 3 / 7 / 1378، ص 7، شهرام چوبین، صلح پس از جنگ، قسمت دوم، ترجمه جعفر خیرخواهان.
[677] خبرگزاری جمهوری اسلای، نشریه گزارش‌های ویژه، 5 / 1 / 1363، خبرگزاری رویتر از بغداد، 4 / 1 / 1363.
[678] مأخذ 159، ص 198.
[679] بنابر گزارش‌هایی که وجود داشت شیخ صباح الاحمد امیر کویت به هیئت ایران اظهار کرد که صدام درباره‌ی جنگ مشغول رسیدن به توافق‌هایی با شوروی‌ها بود.
(آغاز تا پایان، پاورقی ص 122).
[680] مأخذ 159، ص 201 و 202.
[681] مأخذ 42، ص 277.
[682] مأخذ 34.
[683] مأخذ 159، ص 585.
[684] مأخذ 159، ص 113 تا 115.
[685] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق - یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تایپ و تکثیر مجدد معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات، ص 71 و 72.
[686] مأخذ 159، ص 584.
[687] سردار علایی فرمانده وقت نیروی دریایی سپاه، سمینار نقش سپاه در امنیت و دفاع از کشور، مقاله نقش سپاه در امنیت خلیج فارس، کتاب منتخب مقالاتی به اهتمام میرعلی محمدنژاد، نیروی زمینی سپاه، 1375، ص 93.
[688] مأخذ 159، ص 245.
[689] روزنامه‌ی اومانتیه، ارگان حزب کمونیست فرانسه، طی گزارشی نوشت: طی ده سال فرانسه هزار موشک اگزوست تحویل عراق داده است.
[690] مأخذ 190.
[691] مأخذ 89.
[692] مأخذ 159، ص 200.
[693] مأخذ 50، ص 178 و 179.
[694] مأخذ 60، ص 235.
[695] مأخذ 50، ص 179.
[696] مأخذ 159، ص 225.
[697] مأخذ 188، ص 32.
[698] تیمرمن در کتاب خود می‌نویسد از مصاحبه‌هایی که با مقامات دولتی و دلال‌های اسلحه داشتم، فرانسویان نخستین جنگنده بمب افکن‌های میراژ را هنگامی به عراق تحویل دادند که گروگان‌های امریکایی تهران را ترک کردند. در این زمان چهار فروند میراژ با هدایت خلبانان نیروی هوایی فرانسه وارد قبرش شدند و از آنجا خلبانان عراقی هواپیماها را به عراق بردند و بعدها ایرانی‌ها شنیدند و اعتراض کردند.
(سوداگری مرگ، ص 193).
[699] مأخذ 89.
[700] مأخذ 50، ص 138.
[701] مأخذ 50، ص 138.
[702] مأخذ 159، ص 241.
[703] مأخذ 50، ص 166.
[704] مأخذ 167، ص 105.
[705] مأخذ 50، ص 106 و 107.
[706] مأخذ 159، ص 270.
[707] مأخذ 159، ص 263 و 279.
[708] کردزمن آمار 37 هدف را تأکید می‌کند.
[709] نیروی دریایی سپاه پاسداران، ماهنامه «خلیج فارس و امنیت»، سال اول، شماره 4، مرداد 1379، ص 20، عملیات بریجتون، اینترنت، 6 / 11 / 1378، ترجمه سعید سعادت حسینی دمایی.
[710] فرمانده‌ی نیرویی دریایی عراق اعلام کرد: از ابتدای جنگ تا سال 1365 جمعا 58 نفتکش ایرانی، 85 کشتی تجاری و 400 کشتی تدارکاتی را منهدم نموده است.
(کردزمن، ص 600).
[711] مأخذ 159، ص 600.
[712] مأخذ 188، ص 33.
[713] مأخذ 167، ص 233.
[714] مأخذ 167، 26 / 4 / 1365.
[715] مأخذ 167، 17 / 10 / 1365.
[716] دکتر حسین شهرستانی از دانشمندان هسته‌ای عراق درباره‌ی تلاش عراق برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای می‌گوید: «صدام از اول تابستان 1980 به فکر ساخت سلاح هسته‌ای افتاد، وی معتقد بود که این سلاح بازوی توانایی برای تغییر نقشه خاورمیانه خواهد بود.»
(بولتن وزارت خارجه، 4 / 12 / 1381، ش 374، ص 6).
[717] مأخذ 7، ص 364 و 365.
[718] سید قاسم زمانی، حقوق بین‌الملل و کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ تحمیلی علیه جمهوری اسلامی ایران، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، تهران، پاییز 1376، ص 20 و 21.
[719] تلکس ویژه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 23 / 3 / 1381، روزنامه وال استریت ژورنال.
[720] مأخذ 50، ص 163.
[721] حسین علایی و بابک خواجه کاووسی، صنایع، تسلیحات و خلع سلاح شیمیایی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1371، ص 47 تا 50.
[722] بولتن وزارت خارجه، شماره 374، 4 / 12 / 1384 ص 6.
[723] دکتر محمود تولایی، توانمندی و توسعه تسلیحات بیولوژیک عراق، مجله سیاست دفاعی، شماره 26 و 27، بهار و تابستان 1378، ص 134 و 135.
[724] روزنامه حیات نو، 1 / 8 / 1380، ص 8.
[725] مآخذ 159، ص 567 و 568.
[726] مأخذ 50، ص 163.
[727] مأخذ 216، ص 16.
[728] مأخذ 159، ص 568.
[729] دکتر گراهان پی‌یرسون از بریتانیا درباره‌ی گاز خردل می‌گوید: گاز خردل پوست بدن را مورد حمله قرار می‌دهد و تاول بزرگی ایجاد می‌کند و اگر کسی تنفس کند دستگاه دم زدن او را مورد حمله قرار می‌دهد و بعد تا مغز استخوان نفوذ می کند و به مرگ منجر می‌شود.
(سوداگری مرگ، ص 274).
[730] مأخذ 159، ص 570.
[731] سایت خبری بازتاب، 7 / 10 / 1381.
[732] فرماندهی قرارگاه نصر، نشریه «خبرهای عراق»، 24 / 9 / 1381، شماره 1635، ص 7.
[733] مأخذ 84، ص 115، رادیو امریکا، 11 / 7 / 1369.
[734] مأخذ 74، ص 208 و 209، صوت الجماهیر، 3 / 2 / 1362.
[735] دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، ص 358 تا 364، مقاله نگاهی به استفاده رژیم عراق از سلاح‌های شیمیایی در جنگ تحمیلی، ستاد تبلیغات جنگ - شورای عالی دفاع.
[736] همان.
[737] مأخذ 216، ص 16 و 17.
[738] مأخذ 234.
[739] مأخذ 216، ص 17 و 54.
[740] مأخذ 74، ص 257 و 258، بخش فارسی رادیو بغداد، 24 / 1 / 1364.
[741] مأخذ 159، ص 392.
[742] مأخذ 216، ص 75.
[743] مأخذ 216، ص 55 و 56.
[744] مأخذ 159، ص 574 و 575.
[745] روزنامه انتخاب، 26 / 12 / 1381، ص 6، ایل فولیو.
[746] مأخذ 84، ص 133.
[747] مأخذ 65، ص 304.
[748] فصلنامه امنیت ملی، شماره 2، زمستان 1378، ص 105، دکتر محمد رضا سعید آبادی، روابط ایران و انگلستان در طول جنگ 8 ساله، ترجمه پریسا کریمی نیا.
[749] مأخذ 216، ص 48 و 49.
[750] مأخذ 50، ص 144.
[751] بغداد در پاسخ به هانس بلیکس، رئیس بازرسان تسلیحاتی، درباره‌ی شش هزار بمب شیمیایی مندرج در یک سند، مدارکی را نشان داده است که در جنگ علیه ایران به کار برده است.
(روزنامه آفتاب، 5 / 10 / 1381، ص 10).
[752] روزنامه آفتاب، 5 / 10 / 1381، ص 10.
[753] مأخذ 159، ص 263.
[754] مأخذ 159، ص 577.
[755] مأخذ 27، ص 22.
[756] روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، «گزیده مطبوعات جهان»، دی 1363، ص 19، آنتونی کردزمن، بحران خلیج فارس و منافع استراتژیک، تحلیل نظامی چاپ امریکا، تابستان 1984.
[757] همان.
[758] مأخذ 159، ص 234.
[759] مأخذ 252، ص 13، امریکن افرز چاپ امریکا، تابستان 1984.
[760] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش «مسائل اساسی جنگ و سپاه پس از عملیات بدر»، نوار جلسه قرارگاه خاتم الانبیاء (ص)، 26/ 2 / 1364، ص 8.
[761] مأخذ 134، ص 97.
[762] مأخذ 134، ص 97.
[763] نشریه تاریخ جنگ، «گزارش والفجر 8 انجام نشده»، محمد درودیان، دفتر سیاسی سپاه پاسداران، آذر 1363، آقای هاشمی رفسنجانی، 30 / 4 / 1363.
[764] مأخذ 134، ص 98 و 99.
[765] آقای هاشمی در جلسه‌ی قرارگاه خاتم درباره‌ی استراتژی ایران پس از فتح خرمشهر می‌گوید: «ما بعد از فتح خرمشهر سیاستی را انتخاب کردیم که یک جایی را از دشمن بگیریم که در صورت ادامه جنگ، برای دشمن اهمیت داشته باشد و نتواند تحمل کند. در این صورت اگر جنگ متوقف هم بشود ما می‌توانیم امتیازاتی از دشمن بگیریم.»
(نوار شماره 364، 14 / 10 / 1364، پاورقی از آغاز تا پایان، ص 30).
[766] مأخذ 259، ص 113 تا 116.
[767] مأخذ 259، ص 113 تا 116.
[768] ارزیابی و جمع‌بندی جدید آقای هاشمی از توان نظامی موجود ارتش و سپاه بر پایه‌ی نتیجه عملیات خیبر بوده است و بحث و بررسی برای تصمیم‌گیری درباره‌ی عملیات جدید در منطقه‌ی فاو، که امام به تازگی ایشان را به عنوان فرمانده عالی جنگ منصوب کرده بود، مهم بود و در ادراک و تصمیمات ایشان نقش تعیین کننده‌ای داشت.
[769] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه راویان با فرمانده وقت سپاه، 3 / 5 / 1365، ص 22.
[770] مأخذ 134، ص 122، محمد جواد لاریجانی.
[771] مأخذ 134، ص 122، سیروس ناصری.
[772] مأخذ 134، ص 122، سیروس ناصری.
[773] نک آغاز تا پایان، ص 121 و 122.
[774] همان، ص 123.
[775] خطبه‌های جمعه سال 63، ص 304، خطبه دوم 5 / 5 / 1363.
[776] همان، ص 274.
[777] همان، ص 263، خطبه دوم 15 / 4 / 1363.
[778] همان، ص 338، خطبه دوم 26 /5 / 1363.
[779] همان، ص 338 و 339.
[780] خطبه‌های جمعه سال 64، جلد 1377،8، ص 167 و 168، خطبه دوم، 20 / 2 / 1364.
[781] همان، ص 64 و 67، خطبه دوم، 1364/1/9.
[782] همان، ص 57، خطبه دوم،9 / 1 / 1364.
[783] همان، ص 57، خطبه دوم، 9 / 1 / 1364.
[784] همان، ص 263، خطبه دوم، 21 / 4 / 1364.
[785] همان، ص 264، خطبه دوم، 21 / 4 / 1364.
[786] همان، ص 264، خطبه دوم، 21 /4 / 1364.
[787] مسعود سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، گفت‌وگو با هاشمی رفسنجانی، نشر نی، 1378، ص 61.
[788] به نظر می‌رسید این برداشت خاصی از اقدامات بزرگ داشت ولی نظر امریکایی‌ها چیز دیگری بوده است.
[789] همان.
[790] همان، ص 265 و 266.
[791] همان، ص 265 و 266.
[792] همان، ص 267.
[793] همان، ص 272.
[794] همان، ص 271 و 272.
[795] همان، ص 271 و 272.
[796] همان، ص 273.
[797] همان، ص 273.
[798] همان، ص 343 و 344.
[799] خطبه‌های جمعه سال 63، جلد 1377،7، ص 39 و 40، خطبه دوم، 6 / 7 / 1363.
[800] مأخذ 263.
[801] مأخذ 159،ص 207.
[802] مأخذ 134، ص 110.
[803] مأخذ 263، ص 25.
[804] مأخذ 263، ص 25.
[805] مأخذ 256، ص 29 و 30.
[806] مأخذ 256، ص 38، رحیم صفوی.
[807] مأخذ 256، ص 38، غلامعلی رشید.
[808] مأخذ 256، ص 38، غلامعلی رشید.
[809] مأخذ 256، ص 29.
[810] مأخذ 256، ص 35، پاورقی.
[811] مأخذ 256، ص 33 و 34.
[812] مأخذ 256، ص 36 و 37، غلامعلی رشید.
[813] مأخذ 256، ص 36 و 37، غلامعلی رشید.
[814] مأخذ 256، ص 38، غلامعلی رشید.
[815] مأخذ 256، ص 39، رحیم صفوی.
[816] مأخذ 256، ص 37 و 38.
[817] مأخذ 256، ص 31 و 32.
[818] مأخذ 256، ص 31 و 32.
[819] مأخذ 256، ص 31 و 32.
[820] مأخذ 256، ص 31 و 32.
[821] مأخذ 256، ص 61 و 62.
[822] مأخذ 256، ص 63.
[823] کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، سال 1362، آرامش و چالش، به اهتمام مهدی هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، 1381، ص 524، 22 / 12 / 1362.
[824] مأخذ 256، ص 51.
[825] مأخذ 316، ص 434 و 435.
[826] آقای رضایی فرمانده‌ی پیشین سپاه، بعدها درباره‌ی نتیجه‌ی این تصمیم‌گیری می‌گوید: «از عملیات بدر به این طرف تصمیم گرفتیم که برادران ارتش خودشان به تنهایی بجنگند، سپاه هم خودش به تنهایی بجنگد. نتیجه‌ی این تغییر در فرماندهی یک بار دیگر پیروزی‌هایی را برای ما به دست آورد؛ یعنی عملیات فاو، عملیات شلمچه، عملیات والفجر 10، همه‌ی اینها در سال 1365 و 1366 اتفاق افتاد که بعد از تغییر و تحولی در درون جبهه‌ها این پیروزی‌ها به دست آمد.»
(ضبط برنامه تلویزیونی سجاده‌ی آتش، شبکه اول، زمستان 1377).
[827] مأخذ 256، ص 51.
[828] صحیفه نور، جلد 19، ص 228، 26 /2 / 1364.
[829] مأخذ 256، ص 38 و 39.
[830] مأخذ 256، ص 39 و 40.
[831] روزنامه اطلاعات، 5 / 7 / 1380، ص 8، گفت‌وگو با سردار غلامعلی رشید.
[832] مأخذ 256، ص 66 و 67.
[833] مأخذ 256، ص 67، آقای حسینی تاش به نقل از دکتر روحانی نماینده وقت مجلس شورای مجلس.
[834] مأخذ 256، ص 39 و 40، پاورقی.
[835] مأخذ 256، ص 69 و 70.
[836] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به از خرمشهر تا فاو، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، چاپ اول، سال 1367.
[837] آقای هاشمی بر این نظر بود که محاکمه یا حذف صدام به دلیل پیامدهای آن یکسان است و این امر می‌تواند موجب پایان دادن به جنگ شود.
[838] مأخذ 256، ص 71 و 72.
[839] مأخذ 256، ص 71 و 72.
[840] مأخذ 256، ص 41، سردار رحیم صفوی.
[841] مأخذ 256، ص 44.
[842] در تابستان 1363 منطقه روبه‌روی خسروآباد برای عملیات انتخاب شد ولی پس از بحث و بررسی عملیات انجام نشد.
[843] مأخذ 256، ص 44.
[844] مأخذ 256، ص 68، سردار غلامعلی رشید.
[845] مأخذ 256، ص 69 و 70، پاورقی.
[846] در طراحی عملیات فاو هیچ‌گاه برای پیشروی به سمت ام‌القصر و تصرف آن بحث نشد.
[847] روزنامه کیهان، 3 / 7 / 1381، ص 2، مصاحبه آقای هاشمی با شبکه خبر سیمای جمهوری اسلامی.
[848] مأخذ 256، ص 74.
[849] مأخذ 256، ص 75.
[850] مأخذ 256، ص 28.
[851] مأخذ 256، ص 68.
[852] مأخذ 263، ص 23.
[853] ارتش قرار بود در منطقه‌ی شلمچه عملیاتی را با هدف پشتیبانی از عملیات فاو انجام دهد. سپاه از اجرای این عملیات و موفقیت آن مأیوس بود، لذا بر اجرای عملیات سپاه در جزیره‌ی مینو پافشاری می‌شد.
[854] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش «انتخاب منطقه عملیاتی فدک»، مهر 1365، ص 25.
[855] مأخذ 188، ص 35 و 36.
[856] دوره عالی جنگ، سپاه، 13 / 7 / 1374، سردار رحیم صفوی.
[857] محمد درودیان، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم 1381، ص 24 تا 26.
[858] مأخذ 188، ص 34 و 35.
[859] مأخذ 188، ص 35 و 36.
[860] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه نگین ایران، سال اول، شماره 1، تابستان 1381، ص 91، جوزف‌ای کشیشیان، مقاله شورای همکاری خلیج فارس و جنگ ایران و عراق.
[861] روزنامه اخبار اقتصادی،1 / 7 / 1378، ص 7، شهرام چوبین، آخر جنگ.
[862] خطبه‌های جمعه سال 64، جلد 9، تابستان 1378، ص 342، خطبه دوم، 2 / 12 / 1364.
[863] برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، پاییز 1378، دبیر شورای عالی امنیت ملی.
[864] لاری اسپیکس دستیار شورای امنیت ملی امریکا در دوران ریاست جمهوری کارتر درباره‌ی دیدگاه‌های موجود در ایران می‌گوید: «گروه‌هایی در رده‌های بالای کادر رهبری ایران هستند که خواهان خروج از انزوا و همکاری با کشورهای دیگر هستند؛ زیرا انقلاب را در خطر می‌بینند.» وی اضافه کرد: «احتمالا عناصر رادیکال در ایران برای متوقف ساختن تلاش‌های محرمانه ایالات متحده برای ایجاد رابطه با گروه‌های میانه‌رو، به افشای ماجرای «ایران کنترا» (مک فارلین) پرداخته‌اند.»
(نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 39، به نقل از رادیو امریکا، 31 / 1 / 1367).
[865] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 132، 8 / 5 / 1367، ص 14 و 15، لندن، 7 / 5 / 1367.
[866] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، ص 150.
[867] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ماهنامه نگاه، شهریور و مهر 1380، شماره 15 و 16، ص 20، استفان سی‌پلتیر و داگلاس وی جانسون، استراتژی جنگ ایران و عراق و درس‌های برگرفته از آن.
[868] مأخذ 165، ص 124.
[869] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به فاو تا شلمچه.
[870] مأخذ 349، ص 133، خطبه دوم، 24 / 8 / 1364.
[871] روزنامه همبستگی 27 / 1 / 1382، ص 3.
[872] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه گزارش‌های ویژه، 23 / 10 / 1365، ص 103، رادیو امریکا 22 / 10 / 1365.
[873] همان، ص 102.
[874] مأخذ 352، ص 170.
[875] مأخذ 352، ص 169.
[876] مأخذ 352، ص 169.
[877] مأخذ 352، ص 161.
[878] مأخذ 352، ص 161 و 162.
[879] مأخذ 263، ص 146 و 147.
[880] صحیفه نور، جلد 20، ص 13، 28 / 4 / 1365.
[881] برای اطلاع بیشتر آنگاه کنید به گزارش طرح‌ریزی عملیات کربلای 4، نوشته راوی قرارگاه خاتم داود رنجبر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
[882] روزنامه اطلاعات، 22/ 10 / 1382، ص 2، سخنرانی آقای هاشمی در همایش شهدای عرصه خیبر.
[883] روزنامه یاس نو، 6/ 12 / 1381، ص 14، گفت‌وگوی اختصاصی با شبکه الجزیره.
[884] همان.
[885] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران، بولتن «بررسی»، شماره 1، اسفند 1366، ص 113 و 114.
[886] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 287، 1 / 10 / 1365، ص 117، گزارش خبرگزاری فرانسه از بغداد.
[887] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به نبرد در شرق بصره، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
[888] مأخذ 159، ص 285.
[889] مأخذ 74، ص 400 و 401، به نقل از رادیو اسرائیل، 28 / 10 / 1365.
[890] مأخذ 74، ص 400 و 401، به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی از بن 29 / 10 / 1365 و از استکهلم 2 / 11 / 1365.
[891] کامرون ر.هیوم، سازمان ملل متحد - ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی تهران، 1367، ص 129.
[892] مأخذ 352، ص 175.
[893] مأخذ 352، ص 176.
[894] مأخذ 352، ص 176.
[895] مأخذ 159، ص 300.
[896] مأخذ 135، ص 127.
[897] مأخذ 135، ص 124 و 125.
[898] مأخذ 135، ص 127.
[899] مأخذ 135، ص 125.
[900] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با سردار غلامعلی رشید، جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، 1 / 11 / 1380.
[901] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با آقای هاشمی رفسنجانی، 11 / 7 / 1379.
[902] کنت آرتیمرمن، سوداگری مرگ، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1373، ص 478.
[903] مأخذ 159، ص 293.
[904] دوره عالی جنگ سپاه، 12 / 11 / 1374، محسن رضایی.
[905] همان.
[906] مأخذ 50، ص 90.
[907] مأخذ 159، ص 293.
[908] خطبه‌های جمعه سال 63، تابستان 76، ص 339 و 340، خطبه دوم، 26 / 5 / 1363.
[909] مأخذ 245، ص 108 و 109.
[910] خطبه‌های جمعه سال 62، جلد پنجم، بهار 1376، چاپ اول، ص 89.
[911] همان، ص 166 و 167، خطبه عربی، 29 / 7 / 1362.
[912] همان، ص 108، خطبه دوم، 22/ 7 / 1362.
[913] آقای هاشمی در کارنامه و خاطرات خود می‌نویسد: «ساعت یازده خدمت امام رسیدم، راجع به جنگ و مسائل دیگر مذاکره و مشورت کردم. موافقت کردند که به خاطر ترساندن غرب از ماجراجویی در خلیج فارس و به خاطر داشتن امکانات در صورت درگیر شدن در تنگه‌ی هرمز و بسته شدن راه‌های ورود و خروج نیازمندی‌ها به ایجاد روابط خوب با شوروی اقدام کنیم.»
(آرامش و چالش، ص 371، خاطرات شنبه، 21 آبان 1362).
[914] صحیفه نور، جلد 18، ص 122، 31 / 6 / 1362.
[915] همان، ص 112، 28 / 6 / 1362.
[916] مأخذ 394، ص 57، خطبه اول، 2/ 7 / 1362.
[917] مأخذ 394، ص 116 و 117، خطبه دوم، 22 / 7 / 1362.
[918] مأخذ 394، ص 115، خطبه دوم، 22 / 7 / 1362.
[919] مأخذ 392، ص 270، ترجمه خطبه عربی.
[920] مأخذ 392، ص 148، خطبه دوم، 28 / 2 / 1363.
[921] بنابر برخی گزارش‌ها امریکا قول داده بود به هر قیمتی آبراه استراتژیک خلیج فارس را باز نگه دارد، ناو هواپیمابر رنجر امریکا بر اساس پیش‌بینی بحران در خلیج فارس از امریکایی مرکزی به اقیانوس هند آمد و انگلیس ناو هواپیمابر «اینونیسیبل» را به منطقه فرستاد.
(خطبه‌های جمعه، ج پنجم، ص 88 و 89، گزارش خبرگزاری یونایتدپرس).
[922] مأخذ 25، ص 176.
[923] مأخذ 188، ص 32 و 33.
[924] مأخذ 94،190.
[925] مأخذ 245، ص 108 و 109.
[926] مأخذ 392.
[927] مأخذ 245، ص 108 و 109.
[928] مأخذ 188، ص 35.
[929] مأخذ 274، ص 424 و 425، خطبه دوم، 22 / 6 / 1364.
[930] مأخذ 349، ص 199، خطبه دوم، 22/ 9 / 1364.
[931] مأخذ 190، ص 75.
[932] مأخذ 349، ص 21 و 22. خطبه دوم، 12 / 7 / 1364.
[933] مأخذ 274، ص 58 و 59، خطبه دوم، 9 / 1 / 1364.
[934] مأخذ 375، ص 123.
[935] مأخذ 190، ص 95.
[936] مأخذ 166، ص 129، به نقل از روزنامه جمهوری اسلامی، 18 / 4 / 1366، ص 16.
[937] آقای خاتمی در سال 1375 در جلسه با حزب الله مجلس طی گزارشی می‌گوید: در سال 1365 درآمد ارزی کشور بالاتر از پنج میلیارد دلار بود که دولت سه میلیارد را به نیروهای مسلح اختصاص داد و کشور با دو میلیارد دلار اداره شد.
(روزنامه‌ی اطلاعات، 9 / 12 / 1375).
[938] مأخذ 392، ص 26، خطبه دوم، 3 / 1 / 1363.
[939] مأخذ 392، ص 221 و 222، خطبه دوم، 25/ 3 / 1363.
[940] صدام قبل از عملیات بدر طی سخنانی که از رادیو بغداد پخش شد گفت: ما دو راه بیشتر نداریم یا مصالحه یا اینکه برای حل مسئله‌ی جنگ باید شهرهای ایران را بزنیم.
[941] مأخذ 274، ص 47 و 48، خطبه دوم، 9 / 1 / 1364.
[942] افرایم کارش درباره‌ی مفهوم جنگ شهرها در کتاب خود می‌نویسد: عدم موفقیت ایران برای نفوذ در خطوط دفاعی عراق موجب عدم تحرک جنگ شد بلکه از سال 1984 م (1363) عراق تهدید کرد تمام شهرهای ایران را مورد حمله قرار خواهد داد و به غیرنظامیان یک هفته مهلت داد تا شهرها را تخلیه کنند. ایران تحت تأثیر این تهدید قرار نگرفت و اعلام کرد مقابله به مثل خواهد کرد. حملات عراق و پاسخ ایران منجر به منازعات شد که به نام اولین «جنگ شهرها» موسوم شد.
(جنگ ایران و عراق، یک تحلیل نظامی، ص 30 و 31).
[943] مأخذ 274، ص 91، 16 / 1 / 1364.
[944] انتشارات روابط عمومی فرماندهی کل سپاه، گذری بر پنجمین سال جنگ تحمیلی، 23 / 12 / 1363، ص 124.
[945] همان.
[946] همان.
[947] همان.
[948] همان.
[949] همان.
[950] تلاش عراق برای دستیابی به موشک برای حمله به تهران بر اساس همین تجربه دنبال می‌شد.
[951] مأخذ 274، ص 211 و 212.
[952] مأخذ 274، ص 211 و 212.
[953] مأخذ 274، ص 211 و 212.
[954] عراق در اسفند سال 1366 با دستیابی به موشک از طریق شوروی، دور جدیدی از حملات خود را به تهران از سر گرفت.
[955] مأخذ 392، ص 221 و 222، خطبه دوم، 25 / 3 / 1363.
[956] خطبه‌های جمعه سال 63، جلد 1376،6، ص 26 و 27، خطبه دوم، 3 / 1 / 1363.
[957] همان، ص 339 و 340، خطبه دوم، 26 / 5 / 1363.
[958] همان.
[959] رادیو لندن پس از اتمام جنگ طی تحلیلی می‌گوید: «غرب به طور کلی به عراق کمک کرد تا بتواند در جنگ با ایران برتری نظامی خود را به دست بیاورد و مانع از به هم خوردن موازنه‌ی قدرت در منطقه به نفع ایران شود.»
(ما اعتراف می‌کنیم، ص 57، بی.بی.سی 3 / 5 / 1369).
[960] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران، ویژه‌نامه «بررسی جنگ» (بحران خلیج فارس)، مهر 1366، ص 171، رالف کینگ، جنگ ایران و عراق: مفاهیم سیاسی 1985 و 1986.
[961] همان، ص 157 و 173 و 174.
[962] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق - یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تایپ و تکثیر مجدد معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 74.
[963] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش ویژه» شماره 188، 2 / 7 / 1366 رادیو بی.بی.سی، 1 / 7 / 1366، ص 39 و 40.
[964] روابط عمومی فرماندهی کل سپاه «گزیده مطبوعات جهان»، نیمه دوم دی 1363، ص 33، مجله المستقبل، چاپ فرانسه، 7 دسامبر 1985.
[965] همان.
[966] آنتونی کردزمن و آبراهام واکنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترجمه حسین یکتا، منتشر نشده، ص 270.
[967] مأخذ 5، ص 14، المجله چاپ انگلستان، آوریل 1985، آینده جنگ، به قلم تحلیلگر نظامی المجله.
[968] محی‌الدین مصباحی، اتحاد جماهیر شوروی سابق و جنگ ایران و عراق از برژنف تا گورباچف، فصل هشتم، ترجمه قرارگاه نصر، ص 14.
[969] روزنامه اخبار اقتصادی، 3 / 7 / 1378، ص 7، شهرام چوبین، صلح پس از جنگ، قسمت دوم، ترجمه جعفر خیرخواهان.
[970] مأخذ 3.
[971] رادیو لندن، 12 / 1 / 1367.
[972] رابرت هانتر از مسئولان سابق شورای امنیت ملی امریکا پس از اتمام جنگ ایران و عراق و حمله‌ی عراق به کویت در مصاحبه‌ی تلویزیونی N.N.C گفت: «ما در محاسبات خود درباره‌ی توان نظامی ایران دچار اشتباه شدیم و برای اجتناب از پیروزی ایران در جنگ به سرعت به سمت عراق گرایش یافتیم.»
(ما اعتراف می‌کنیم، ص 137، به نقل از روزنامه‌ی جمهوری اسلامی 11 / 6 / 1369).
[973] روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 9 / 1365، ص 16.
[974] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تهران، 1372، ص 393 و 394، به نقل از واشنگتن پست، 8 / 5 / 1365.
[975] محسن صفری، ما اعتراف می‌کنیم، حوزه هنری، 1370، ص 58، رادیو امریکا، 15 / 5 / 1369.
[976] دبیرخانه موقت تبلیغات روانی نخست وزیری، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، 1368، بر اساس سخنرانی‌های صدام در روزنامه یومیه الثوره، چاپ عراق، ص 87، سخنرانی صدام در مراسم اعطای مدال به فرماندهان در تاریخ 21 / 3 / 1366.
[977] مأخذ 14، ص 248 و 249.
[978] مأخذ 16، ص 231، سخنرانی صدام در دبیرستان الکندی بغداد، 3 / 10 / 1366.
[979] مأخذ 16، ص 111.
[980] مأخذ 16، ص 228، سخنرانی در مدرسه الکندی.
[981] مأخذ 16، ص 256، 15 / 7 / 1366.
[982] مأخذ 16، ص 256، 3 / 2 / 1366.
[983] منظور موج انقلاب اسلامی است.
[984] سرنوشت صدام، که ابزار قدرت‌های بزرگ برای مقابله با انقلاب بود، موجب چنین تصوراتی بری صدام شد. ولی امروز سرنوشت عراق و صدام نشان می‌دهد این تحلیل تا چه اندازه صحت دارد.
[985] مأخذ 16، ص 143، 15 / 7 / 1366.
[986] دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، ص 233، محی‌الدین مصباحی.
[987] محمد حسین جمشیدی، محمود یزدانفام، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب 47، آخرین تلاش‌ها در جنوب، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 27.
[988] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 165، 10 / 6 / 1366، لندن، خبرگزاری جمهوری اسلامی،9 / 6 / 1366، ص 10.
[989] کامرون ر.هیوم، سازمان ملل متحد - ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی تهران، 1376، ص 146.
[990] همان، ص 164.
[991] محمد درودیان، شلمچه تا حلبچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ سوم، 1381، ص 100 و 101.
[992] مأخذ 25، ص 28 و 29.
[993] رادیو امریکا پس از تصویب قطعنامه‌ی 598 در سی تیر ماه 1366 گفت: «قطعنامه پس از شش ماه مذاکره و تبادل نظر در مقر سازمان ملل و در پایتخت‌های عمده‌ی جهان تهیه و تنظیم شد.»
(خ.ج.ا.ا، نشریه‌ی گزارش‌های ویژه، ش 123، بخش فارسی رادیو امریکا، 29 / 4 / 1366، ص 150).
[994] مأخذ 27، ص 145.
[995] مأخذ 25، ص 36.
[996] مأخذ 29، ص 102.
[997] پرفسور روح‌الله کارگر رمضانی معتقد است تا زمانی که سقوط بصره در ژانویه 1987 م قطعی نشده بود، کابینه‌ی ریگان استراتژی صلح را به طور جدی دنبال نمی‌کرد.
[998] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به کتاب پایان جنگ، محمد درودیان.
[999] مأخذ 25، ص 36.
[1000] الیزابت گاملن و پال راجرز در مقاله‌ی خود در این مورد می‌نویسند: «به نظر می‌رسد بین درخواست کویت و وضعیت جنگ زمینی ایران و عراق ارتباطی وجود داشت. در فوریه 1986 م ایران شبه جزیره‌ی فاو را، که بخش مهمی از سرزمین عراق است، تصرف کرد. در نتیجه، نیروهای ایران برای اولین بار در نزدیکی مرز کویت قرار گرفتند... احتمالا دلیل درخواست مساعد کویت برای محافظت از صادراتش بیشتر برای جلب توجه بین‌المللی به جنگ بود که امنیت این کشور را به مخاطره می‌انداخت.»
(کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، ج دوم، ص 161).
[1001] مأخذ 7، ص 311.
[1002] مأخذ 7، ص 313.
[1003] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 118، 25 / 4 / 1366، ص 19 و 20، رادیو مسکو، 24 / 6 / 1366، روزنامه کریستین ساینس مانیتور.
[1004] همان، ص 20.
[1005] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 100، 7 / 4 / 1366، ص 12 و 13، رادیو مسکو، 6 / 4 / 1366.
[1006] معاونت سیاسی ستاد کل، ویژه‌نامه «جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس»، مهر 1366، ص 29، روزنامه لوس آنجلس تایمز، ترجمه کیهان چاپ لندن، 1987، مقاله دیپلماسی و جنگ تحمیلی.
[1007] همان، ص 29.
[1008] همان، ص 29 و 30.
[1009] مأخذ 7، ص 202.
[1010] مأخذ 7، ص 312.
[1011] دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، گاه شمار جنگ ایران و عراق - 1987 (دی 1365 تا آذر 1366)، ترجمه پیروز ایزدی، 1377، ص 75.
[1012] مأخذ 7، ص 628.
[1013] مأخذ 7، ص 313.
[1014] مأخذ 7، ص 332.
[1015] مأخذ 7، ص 235.
[1016] آندره گاتری و ناتالینو رونزیتی، جنگ ایران و عراق (1980-1988) و حقوق جنگ دریایی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1374، ص 127.
[1017] همان، ص 127 و 128.
[1018] مأخذ 7، ص 382 و 383.
[1019] محسن غلامی، «فشارهای داخلی و بین‌المللی اقتصادی و پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت»، پایان نامه کارشناسی علوم سیاسی، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 1374، ص 117 و 118.
[1020] همان، ص 132 و 133، نقل از پی‌یر زیان، داستان اوپک، ترجمه عبدالرضا غفرانی، فراندیش، ص 443 و 444.
[1021] مأخذ 7، ص 625 و 626.
[1022] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه؛ گزارش‌های ویژه»، شماره 191، 5 / 7 / 1366، ص 39 و 40، تهران خبرگزاری جمهوری اسلامی، 4 / 7 / 1366.
[1023] عدنان مزارعی در بررسی اقتصاد ایران بعد از انقلاب می‌نویسد: «کاهش عمومی قیمت‌های نفت و خسارات وارده بر ظرفیت صدور نفت ایران به سبب جنگ با عراق به افت بسیار درآمدهای نفتی انجامید. روشن است به رغم افزایش درآمدهای نفتی بین سال های 1361 تا 1363، جنگ نفتکش‌ها در خلیج فارس و افت شتابان قیمت نفت از سال 1365، به سرعت درآمدهای نفتی ایران را کاهش داد. در سال 1366 درآمدهای نفتی در حدود 40% سال 1356 بود.»
(نگاه کنید به مجله‌ی فرهنگ و توسعه، شماره 26).
[1024] آقای هاشمی می‌گوید: «با تدبیر امام در تداوم جنگ آنقدر پیش رفتیم و کار را به جایی رساندیم که سازمان ملل پذیرفت حق ما را بدهد.» (مصاحبه‌ی روزنامه ایران، 7/ 11 / 1378، ص 6) و آقای رضایی می‌گوید: «برای جلوگیری از شکست عراق، پیشنهاد صلح را نوشتند.»
(مصاحبه با روزنامه‌ی کیهان، 16 / 11 / 1378، ص 8).
[1025] فصلنامه «بررسی‌های نظامی» شماره 10، تابستان 1371، ص 129، شهرام چوبین، مقاله ایران و جنگ از تنگنا تا آتش‌بس.
[1026] همان.
[1027] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 205، 19 / 7 / 1366، ص 13 و 14، رادیو امریکا، 17 / 7 / 1366.
[1028] مأخذ 24، ص 418.
[1029] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 185، 30 / 6 / 1366، ص 8، خبرگزاری فرانسه، 29 / 6 / 1366.
[1030] آقای رضایی فرمانده‌ی وقت سپاه به هنگام حضور در قرارگاه خاتم بر همین نظر بود و در عین حالی که از علت اقدام امریکا می‌پرسید ولی به این تحلیل نیز توجه داشت و آن را طرح می‌کرد؛ البته بعد از اتمام جنگ آقای رضایی در مصاحبه با کیهان به این تحلیل اشاره کرد که امریکا حضور نظامی‌اش را در منطقه، پشتوانه‌ی پیشنهاد صلح سازمان ملل قرار داد. (19 بهمن 1378، ص 8).
[1031] مأخذ 54، ص 148، به نقل از تحرک بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران در مورد جنگ تحمیلی، گزارش سمینار 8، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه، دی 1366، ص 13 و 14.
[1032] روزنامه کیهان، 1 / 7 / 1381، ص 12.
[1033] مصاحبه جعفر محلاتی نماینده ایران در سازمان ملل، 26 / 2 / 1367.
[1034] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به کتاب‌های از شلمچه تا حلبچه و پایان جنگ.
[1035] روزنامه کیهان، 20 / 7 / 1366، ص 18، مصاحبه با شبکه تلویزیونی ان.بی.سی.
[1036] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 158، 3 / 6 / 1366، ص 6.
[1037] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 176، 21 / 6 / 1366، ص 13.
[1038] علی محمد بشارتی، قائم مقام اسبق وزارت خارجه، طی گفت‌وگوی اختصاصی با نویسنده به این موضوع اشاره کرد که ما تجربه‌ی جنگ اعراب و اسرائیل را در ژوئن 1967 داشتیم لذا به آتش‌بس اعتماد نداشتیم و تصور می‌کردیم از این طریق امکان تأمین خواسته‌های ایران وجود ندارد. (10 / 9 / 1378).
[1039] همان، ص 9، مصاحبه امیر طاهری با رادیو بی.بی.سی، 20 / 6 / 1366.
[1040] همان، ص 9.
[1041] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 181، 20 / 6 / 1366، ص 13، لندن خبرگزاری جمهوری اسلامی، 25 / 6 / 1366.
[1042] چوبین می‌گوید: بی‌میلی ایران به رد کردن کامل قطعنامه شورای امنیت و تلاش برای اصلاح آن نیز نشانه‌ای از تغییر در گرایش بود.
(روزنامه‌ی اخبار اقتصادی، 3 / 7 / 1378، ص 7).
[1043] روزنامه کیهان، 26 / 2 / 1367، ص 16، جعفر محلاتی.
[1044] برنامه همدلی، استودیو شماره 14، جام جم، 11 / 6 / 1378.
[1045] علی اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، ص 12، به نقل از سعید رجایی خراسانی سفیر وقت ایران در سازمان ملل.
[1046] روزنامه کیهان، 1 / 7 / 1381، ص 12.
[1047] روزنامه کیهان، 26 / 2 / 1367، ص 16، جعفر محلاتی.
[1048] همان.
[1049] مأخذ 71، ص 9.
[1050] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 182، ص 7 و 8.
[1051] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 174، 19 / 6 / 1366، ص 10.
[1052] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 223، 7 / 8 / 1366، ص 36.
[1053] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 191، 5 / 7 / 1366 ص 22 و 23، آسوشیتدپرس، 4 / 7 / 1366.
[1054] مأخذ 51، ص 36 و 37، نامه ایران به دبیر کل سازمان ملل متحد، 25 می 1984.
[1055] مأخذ 51، ص 26 و 37، نامه ایران به دبیر کل سازمان ملل متحد، 25 می 1984.
[1056] آقای هاشمی درباره‌ی سیاست ایران می‌گوید: «سیاست مقابله به مثل را انتخاب کردیم - هر جا که آن‌ها یک کشتی می‌زدند، یک کشتی آن‌ها زده می‌شد. اگر بندر ما را می‌زدند، متقابلا بندر زده می‌شد.» (گفت‌وگو با روزنامه‌ی همشهری درباره‌ی دفاع مقدس، سیاست، دیپلماسی و اقتصاد، سه شنبه 1 مهر 1382، ص 21).
[1057] مأخذ 10.
[1058] مأخذ 60، ص 12، رادیو امریکا، 17 / 7 / 1366.
[1059] مأخذ 10.
[1060] روزنامه عصر آزادگان، 9 / 11 / 1378، ص 9، گفت‌وگو با الجزیره.
[1061] روزنامه جمهوری اسلامی، 9 / 7 / 1366، ص 2، خطبه دوم.
[1062] مسعود سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، گفت‌وگو با آقای هاشمی رفسنجانی، نشر نی، 1380، تهران، ص 96 و 97.
[1063] مأخذ 54، ص 110، به نقل از کیهان هوایی، 24 / 4 / 1366.
[1064] آقای ولایتی در مصاحبه با روزنامه‌ی کیهان در این باره می‌گوید: «من جزئیات این جریان خاطرم نیست که امام فرموده باشند کشتی را بزنید و کسی بگوید که نه نزنید.... در این مورد خاص بنده به خاطر نمی‌آورم که از سوی امام چیزی به شورای عالی دفاع ابلاغ شده باشد و متقابلا شورای عالی دفاع استدلال دیگری کرده باشد.» (1 / 7 / 1381، ص 12).
[1065] آقای رضایی در گفت‌وگو با ایسنا همین موضوع را به نحو دیگری بیان کرده‌اند: پس از حضور نیروهای امریکا در منطقه، جلسه‌ای با حضور امام تشکیل شد که من در آن جلسه حضور نداشتم. امام در آن جلسه فرموده بودند که اگر من به جای شما بودم نخستین ناو امریکایی را که وارد منطقه شد می‌زدم. آقایان گفته بودند که شما رهبر هستید، فرمان بدهید تا اجرا شود و امام پاسخ داده بودند که نمی‌خواهم مسئله‌ای را تحمیل کنم. اگر به جای شما بودم ناو را می‌زدم.
(روزنامه‌ی صبح امروز، 14/ 12 / 1378، ص 16).
[1066] محسن رضایی، سخنرانی در دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، خرداد 1379.
[1067] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 30 / 7 / 1366، ص 48، شهرام چوبین.
[1068] همان.
[1069] مأخذ 7، ص 325 و 326.
[1070] مأخذ 7، ص 321.
[1071] کردزمن، ص 321.
[1072] ستاد مشترک ارتش امریکا جنگ نامتقارن را این گونه تعریف کرده است: «به کارگیری رویکردهای غیرقابل پیش‌بینی یا غیر متعارف برای خنثی نمودن یا تضعیف قوای دشمن و در عین حال، بهره‌برداری از نقاط آسیب‌پذیر او، از طریق فناوری‌های غیرقابل انتظار یا روش‌های مبتکرانه.»
(جنگ نامتقارن، کنت مکنزی، دوره‌ی عالی جنگ سپاه، تهران، چاپ اول 1382، ص 4 و 5).
[1073] آقای رضایی، فرمانده‌ی وقت سپاه، می‌گوید وقتی عراق به نفتکش‌های ما حمله کرد قایق‌های تندرو را ابداع کردیم.
(ضبط برنامه تلویزیونی سجاده‌ی آتش - شبکه‌ی اول، زمستان 1377).
[1074] مأخذ 7، ص 319.
[1075] پس از اعلام برخورداری ایران از موشک‌های کرم ابریشم مهندس میرحسین موسوی، نخست وزیر وقت، در مصاحبه‌ای گفت: «پس از فتح فاو رسما قدرت خود را در استفاده از موشک‌های ساحل به دریا اعلام کردیم.»
(آخرین تلاش‌ها در جنوب، ص 29، 5 / 1 / 1366).
[1076] مأخذ 7، ص 318.
[1077] سردار رحیم صفوی، دوره عالی جنگ سپاه، 13 / 7 / 1366.
[1078] سردار علایی، فرمانده‌ی وقت نیروی دریایی سپاه، می‌گوید: «در وسط عملیات کربلای 5 آقای هاشمی مرا خواست و گفت: آمادگی دارید در خلیج فارس فعالیت کنید؟ پاسخ مثبت دادیم و بررسی و طراحی‌ها را آغاز کردیم.».
[1079] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 207، 21 / 7 / 1366، ص 34 و 35، رادیو امریکا، 20 / 7 / 1366.
[1080] مأخذ 7، ص 318.
[1081] مأخذ 7، ص 322.
[1082] کردزمن معتقد است قبل از این رویارویی، ایران به دو موفقیت محدود ولی مهم در قبال امریکا دست یافته بود، نخست گروگان‌گیری پس از اشغال سفارت امریکا در تهران و دیگری خروج نیروهای امریکا از لبنان بعد از وقوع انفجار در سفارت امریکا و خروج تفنگداران امریکایی از پایگاه‌های نظامی بیروت بود. (ص 326 - 325).
[1083] صحیفه نور، جلد 20، ص 121، 6 / 5 / 1366.
[1084] مأخذ 54، کیهان هوایی، 7 مرداد 1367.
[1085] مأخذ 7، ص 621 و 622.
[1086] مأخذ 7، ص 600.
[1087] مأخذ 24، ص 157، الیزابت گاملن و پال راجرز.
[1088] مأخذ 7، ص 378.
[1089] مأخذ 7، ص 377 و 378.
[1090] در دوره‌ای که ارتش و سپاه عملیات مشترک انجام می‌دادند ارتش پس از تصرف منطقه در خطوط دفاعی مستقر می‌شد. در مرحله‌ی جدید، هر منطقه‌ای را که سپاه تصرف می‌کرد برای حفظ آن نیرو مستقر می‌کرد. این امر تدریجا نیروهای سپاه را در مناطق تصرف شده زمین گیر کرد.
[1091] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، ص 191.
[1092] برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، زمستان 1377.
[1093] مأخذ 25، ص 22.
[1094] مأخذ 29، ص 171 و 172.
[1095] روزنامه کیهان، 8 / 4 / 1366.
[1096] مأخذ 110، ص 193.
[1097] مأخذ 110، ص 193.
[1098] مأخذ 7، ص 413.
[1099] مأخذ 7، ص 317.
[1100] نگاه کنید به شلمچه تا حلبچه ص 217 تا 222.
[1101] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، 27 / 3 / 1366، ص 16، روزنامه بوربا، 26 / 3 / 1366.
[1102] دبیرخانه موقت تبلیغات روانی نخست وزیری، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، 1368، بر اساس سخنرانی‌های صدام در روزنامه یومیه الثوره، چاپ عراق، ص 210، 3 / 4 / 1366.
[1103] همان، ص 212، 8 / 11 / 1366.
[1104] همان، ص 151، 27 / 7 / 1366.
[1105] همان، ص 29، 17 / 2 / 1367.
[1106] همان، ص 258، 9 / 11 / 1366.
[1107] همان، ص 156، 9 / 5 / 1366.
[1108] همان، ص 150، 3 / 12 / 1365.
[1109] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 163، 8 / 6 / 1366، ص 6، صوت الجماهیر،7 / 6 / 1366.
[1110] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 217، 21 / 7 / 1366، ص 10 و 11.
[1111] مأخذ 121، ص150، 17 / 7 / 1366.
[1112] صدام در حالی که از خطر پیروزی ایران و گسترش انقلاب برای ارعاب و امتیازگیری از کشورهای عربی و بین‌المللی استفاده می‌کرد، در عین حال مایل بود از موقعیت و نقش عراق در شکست انقلاب ایران بهره‌برداری کند. وی به مجله الوطن العربی می‌گوید: «حق صادر کردن انقلاب و تهدید کشورهای عربی با ارتش بیست میلیونی، که رهبران ایران درباره‌ی آن سخن گفته‌اند، ادعایی شکست خورده است که بر حق نیست و با عقل و منطق مطابقت ندارد. ما از دیرزمان گفتیم این ادعا شکست خورده و خواهد خورد و این به منزله پیروزی عراق است.»
(نگاهی به هشت سال جنگ تبلیغاتی، ص 366، صوت الجماهیر21 / 6 / 1362 و 12 / 9 / 1364).
[1113] مأخذ 121، ص 29، 20 / 7 / 1366.
[1114] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 97، 4 / 4 / 1366، ص 15، خبرگزاری رویتر، 3 / 4 / 1366.
[1115] معاونت سیاسی ستاد کل، «ویژه نامه جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس»، مهر 1366، ص 47 و 48، رابرت پس ژوهالس و مایکل جی رمز.
[1116] مأخذ 58، ص 127.
[1117] مأخذ 121، ص 213، 9 / 5 / 1366.
[1118] مأخذ 121، ص 210، 3 / 4 / 1364.
[1119] عراق درباره‌ی تغییر سیاست قدرت‌های بزرگ در مورد قطعنامه‌ی 598 نگران بود؛ زیرا واکنش این قدرت‌ها درباره‌ی موضع ایران برای تغییر و جابه‌جایی در بندهای قطعنامه به منزله کاهش فشار به ایران و ادامه‌ی جنگ بود، صدام در این مورد می‌گوید: «در محافل بین‌المللی امروز به مسائلی تکیه می‌شود که بعضی از آن‌ها عمدی و برخی دیگر احتمالا از روی غفلت است.» (خ.ج.ا، نشریه ش 164، 9 / 6 / 1366 ص 22) عراق از دعوت سازمان ملل به آتش‌بس فوری در جنگ ایران و عراق استقبال می‌کند ولی هرگز این موضع ایران را که عراق باید متجاوز شناخته و مجازات شود نخواهد پذیرفت (خ.ج.ا، نشریه‌ی ش 185، 29 / 6 / 1366، ص 17) طارق عزیز که در نامه به دبیر کل سازمان ملل نوشت: ما قطعنامه را قابل چانه زدن یا امری انتخابی نمی‌دانیم و آن را به صورت کلی غیرمستقیم تفسیر کرده‌ایم. (7 / 11 / 1366) صدام حتی در نامه سرگشاده به ایران شرایط صلح را طی پنج بند شامل عقب‌نشینی کامل، تبادل اسرا، امضای معاهده‌ی صلح و عدم تجاوز، مداخله نداشتن در شئون داخلی یکدیگر و مشارکت ایران و عراق در استقرار امنیت در منطقه اعلام کرد. (نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 279، 22 / 5 / 1366) البته صدام در دیدار با گروهی از دانشجویان مقیم کویت می‌گوید: ما با صدور قطعنامه‌ی 598 در شورای رهبری بحث کردیم و من گفتم ایران این بار نه قطعنامه را رد می‌کند و نه قبول می‌کند.
(بررسی تبلیغات از فاو تا فاو، ص 175، 8 / 6 / 1366).
[1120] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره342، 6 / 12 / 1366، ص 15، مصاحبه صدام با سردبیران نشریات کویت، 15 / 12 / 1366.
[1121] مأخذ 121، ص 209،26 / 4 / 1366.
[1122] مأخذ 121، ص 265، صدام در مصاحبه با خبرنگاران کویتی، 20 / 7 / 1366.
[1123] نمایندگی دائمی ایران در سازمان ملل متحد، «بازتاب تجاوز عراق به کویت در امریکا»، شماره 2 و 3 مرداد 1369، ص 2 از بخش سوم.
[1124] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، 18 / 4 / 1371، ص 10 و 11، گزارش جنگ مخفی امریکا علیه ایران، شبکه ای.بی.سی امریکا، 10 / 4 / 1371، تهیه کننده تدکابل، از تهیه‌کنندگان سرشناس برنامه‌های سیاسی.
[1125] در منبع نوشته شده الحوار و مشخص نیست که منظور الحوادث است یا هفته نامه دیگر.
[1126] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 151، ص 12، 17 / 5 / 1366.
[1127] مأخذ 58، ص 126.
[1128] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترجمه حسین یکتا، منتشر نشده، ص 394.
[1129] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تهران، 1372، ص 228، رادیو صوت الجماهیر، 3 / 10 / 1366.
[1130] همان، ص 108، 14 / 10 / 1366.
[1131] قابل توجه اینکه ارتش عراق در حالی سرباز جدید می‌گرفت سربازان قبلی را ترخیص نمی‌کرد، طوری که بسیاری از سربازان عراقی از ابتدای جنگ تا پایان آن بالاجبار در یگان‌های رزم مشغول خدمت بودند.
[1132] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش ترتیب نیرو - وضعیت دشمن در مناطق غرب اروند، شرق بصره، شرق دجله، از چزابه تا چنگوله، معاون اطلاعاتی قرارگاه کربلا، ص 10.
[1133] مأخذ 145، ص 233.
[1134] مأخذ 145، ص 233، رادیو بغداد، 14 / 11 / 1366، و رادیو امریکا، 13 / 10 / 1366.
[1135] مأخذ 144، ص 456.
[1136] مأخذ 144، ص 69.
[1137] احمد الزبیدی (سرهنگ سابق ستاد ارتش عراق)، مقاله جنگ خلیج در ابعاد نظامی، روزنامه السفیر، 20 / 11 / 1989، (29 / 8 / 1368)، سفارت جمهوری اسلامی در بیروت، 11 / 10 / 1368، ص 8.
[1138] مأخذ 144، ص 271.
[1139] مأخذ 144، ص 391.
[1140] مأخذ 121، ص 108 و 109.
[1141] مأخذ 144، ص 271.
[1142] معاونت اطلاعات نیروی زمینی سپاه پاسداران، نگرشی بر وضعیت ارتش عراق در ده سال گذشته، دی 1370، ص 8.
[1143] مأخذ 144، ص 392.
[1144] گفت‌وگو با سردار فتح‌الله جعفری، 27 / 2 / 1378.
[1145] مأخذ 144، ص 393 و 394.
[1146] سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، عملکرد دشمن در سال 1366، ص 26.
[1147] بولتن مرکز استراتژیک دفاعی، سال سوم، تابستان 1367، شماره 33، ص 13، دیلیپ هیرو، میدل ایست، لندن، 1996.
[1148] مأخذ 144، ص 481.
[1149] برخی از منابع به رقم ششصد هواپیما اشاره کرده‌اند مانند المجله، چاپ انگلیس.
[1150] مأخذ 144، ص 481.
[1151] مأخذ 162.
[1152] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 347، 11 / 12 / 1366، ص 37 و 38، بی.بی.سی، 10 / 12 / 1366.
[1153] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 349، 13 / 12 / 1366، ص 12، رادیو امریکا به نقل از نیویورک تایمز،.
[1154] مأخذ 100، ص 11، کویت، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 7 / 1367.
[1155] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 130، 6 / 5 / 1366، ص 24، نیویورک، خبرگزاری فرانسه، 5 / 5 / 1366.
[1156] مأخذ 144، ص 646.
[1157] در مقاله «استراتژی جنگ ایران و عراق و درس‌های برگرفته از آن» نوشته شده است عراق پس از عقب‌نشینی به پشت مرزهای خود در سال 1982 م، نیازمند یک استراتژی بود و از سال 1984 م استراتژی دفاع ایستا را انتخاب کرد تا در مقابل حملات ایران بایستد ولی نداشتن اعتماد به فرماندهان مانع از تغییر استراتژی شد. تدریجا وقتی فرماندهان عراقی اعتماد صدام را جلب کردند و شناخت بهتری از نیروهای خود یافتند حملات خود را آغاز کردند.
(ماهنامه‌ی نگاه، شماره 15 و 16، شهریور و مهر 1380، ص 18 -17).
[1158] محمد درودیان، پایان جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1380، ص 21 و 22.
[1159] مأخذ 144، ص 228.
[1160] نگاه کنید به 8 سال جنگ تبلیغاتی، ص 271 و 272، (مأخذ 145).
[1161] مأخذ 121، ص 86، 23 / 1 / 1366.
[1162] سرلشکر وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 114.
[1163] مأخذ 161، ص 114.
[1164] مأخذ 161، ص 130.
[1165] مأخذ 161، ص 83.
[1166] مأخذ 161، ص 136.
[1167] مأخذ 161، ص 136.
[1168] مأخذ 161، ص 83.
[1169] دکتر حسین دهقان، جانشین پیشین وزیر دفاع، می‌گوید: در جلسه با دکتر روحانی به ایشان گفتم عراق موشک دارد ولی نمی‌پذیرفتند. با شلیک اولین موشک به تهران تصور می‌شد هواپیما آمده و فرمانده‌ی وقت نیروی هوایی می‌گفت: با هواپیما تا قم می‌آیند و سپس موشک به تهران شلیک می‌کنند. سرانجام یک موشک منفجر نشده را که اسکاد بود و روس‌ها اصلاح کرده بودند نشان دادیم.
(مصاحبه‌ی اختصاصی، 29 / 6 / 1382).
[1170] مأخذ 144، ص 403.
[1171] مأخذ 144،ص 506.
[1172] مأخذ 144، ص 552.
[1173] کیانوری، دبیرکل حزب توده، در گفت‌وگو به روزنامه‌ی جمهوری اسلامی در تأیید این خبر می‌گوید: «روس‌ها - از طریق وزیر خارجه شوروی - صریحا به آقای ولایتی می‌گویند شما به محض اینکه حمایت از افغان‌ها را قطع کنید، ما هم حملات عراق به ایران را متوقف می‌کنیم.» (6 / 11 / 1371).
[1174] مأخذ 175، ص 163 و 164.
[1175] بنابر توضیح آقای حسین دهقان به دلیل پیش‌بینی قبلی، آمادگی لازم ایجاد شده بود و لذا پس از امتناع لیبیایی‌ها از شلیک و اخلال در سیستم موشکی، دو روز بعد اولین موشک آماده شلیک شد.
(گفت‌وگوی اختصاصی 29 / 6 / 1382).
[1176] تلکس ویژه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 23 /3 / 1381، خدیر حمزه رئیس پیشین طرح هسته‌ای عراق، وال استریت ژورنال.
[1177] مصاحبه با مجله الحیات، فرماندهی نصر، 26 / 1 / 1377، ص 23.
[1178] گاز وی. ایکس پس از استنشاق بلافاصله موجب مرگ می‌شود.
[1179] مأخذ 175، ص 115.
[1180] مأخذ 175، ص 112 و 113.
[1181] تد کابل تهیه کننده‌ی برنامه‌ی جنگ مخفی امریکا علیه ایران در شبکه تلویزیونی ای.بی.سی امریکا می‌گوید: «اطلاعات جاسوسی امریکا به افسران ستاد ارتش عراق این امکان را داد که به طور موفقیت‌آمیز نقشه‌ی بازپس‌گیری شبه جزیره‌ی حیاتی فاو را طراحی و اجرا کنند. این اطلاعات را افسر اطلاعاتی ارشد امریکا، که اکنون بازنشسته شده، داده است.»
(ترجمه‌ی خ.ج 18 / 4 / 1381، ص 16).
[1182] مأخذ 175، ص 112 و 113.
[1183] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 360، 24 / 12 / 1366، ص 5، خبرگزاری عراق، 23 / 12 / 1366.
[1184] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 351، 15 / 12 /1366، ص 33، واشنگتن پست.
[1185] روزنامه‌ی لوس آنجلس تایمز، چاپ امریکا، به نقل از یک متخصص خاورمیانه در انستیتوی بنیاد کارنگی می‌نویسد: «کابینه‌ی ریگان در زمینه‌ی تعیین استراتژی برای بازپس‌گیری جزیره‌ی فاو برای مدت بیش از یک سال با رژیم عراق همکاری داشت. مقامات نظامی امریکا در این مدت با عراق و واحدهای برگزیده نظامی صدام همکاری گسترده‌ای داشتند. کمک‌های امریکا به عراق که مکمل کمک‌های دریافتی این کشور از مصر، اردن و فرانسه بود شامل ارائه‌ی تاکتیک‌های نظامی برای بازپس‌گیری فاو و ماکت‌سازی این شبه جزیره برای نشان دادن محل استقرار نیروهای ایرانی نیز بود.»
(ما اعتراف می‌کنیم، ص 60).
[1186] مأخذ 144، ص 419.
[1187] روزنامه سلام، 13/ 4 /1377، وفیق السامرایی.
[1188] آیت الله خامنه‌ای، رئیس جمهور وقت، بعدها درباره‌ی سقوط فاو گفت: «من وقتی قضیه فاو اتفاق افتاد؛ یعنی آن‌ها فاو را گرفتند، شکل کار به بنده نشان می‌داد که این کار عراق و کمک کارهای معمولی‌اش نیست...»
(29 / 6 / 1372، عزت راز جاودانگی، ص 153).
[1189] مأخذ 187، ص 18.
[1190] خدیر حمزه معتقد است: اگر عراق از گاز وی.ایکس برای آلوده کردن خطوط تدارکاتی ایران استفاده نمی‌کرد، قادر به تصرف فاو نبود.
(تلکس ویژه خ.ج.ا.ا. 23 / 3 / 1381).
[1191] مأخذ 121، ص 65 و 66، 9 / 2 / 1367.
[1192] صدام امریکا را متهم کرد از طریق ماهواره‌هایش درباره‌ی تدارکات عراق برای انجام تهاجم در جزایر مجنون اطلاعاتی به دست آورده و در اختیار ایران قرار داده است: زیرا ایرانی‌ها منتظر عراقی‌ها بودند. (نشریه خ.ج.ا. ش 106، 9 / 4 / 1367 ص 3) در واقع، عراق به این موضوع اشاره می‌کند که نقش ابرقدرت‌ها در روند جنگ می‌تواند برای مقابله با وضعیت عراق یا ادامه‌ی فشار به ایران مؤثر باشد.
[1193] مأخذ 121، ص213، 15 / 2 / 1367.
[1194] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 102،9 / 4 / 1367، ص 9، صوت الجماهیر، 8 / 4 / 1367.
[1195] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 124، 31 / 4 / 1367، ص 54، خبرگزاری عراق، 30 / 4 / 1367.
[1196] مأخذ 198، ص 23 و 24، سردبیر تایمز مالی.
[1197] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 100، 7 / 7 / 1367، ص 12 و 13، رادیو لندن، 6 / 4 / 1367.
[1198] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 148، 24/ 5 / 1367، رادیو بغداد، 23 / 5 / 1367.
[1199] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 133، 9 / 5/ 1367، ص 40، آسوشیتدپرس، 8 / 5 / 1367.
[1200] خبرگزاری جمهوری اسلامی،نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 109، 16 / 4 / 1367، ص 3 و 4، خبرگزاری عراق، 15/ 4 / 1367، سخنرانی صدام در جمع وزرای ورزش جوانان کشورهای عرب.
[1201] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 105،12 / 4 / 1367، ص 3 و 4، بخش عربی رادیو بغداد، 11 / 4 / 1367.
[1202] همان، ص 5 و 6.
[1203] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 128، 4 / 5 / 1367، ص 18 و 19.
[1204] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 99، 6 / 4 / 1367، ص 19، خبرگزاری رویتر، 5 / 4 / 1367.
[1205] همان، ص 4 و 5.
[1206] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 101، 8 / 4 / 1367 ص 2 تا 5، خبرگزاری عراق، 7 / 4 / 1367.
[1207] همان، ص 5.
[1208] مأخذ 175، ص 127 و 128.
[1209] مأخذ 175، ص 128 و 129.
[1210] جیمز بیل درباره‌ی بازتاب شکست‌های ایران می‌گوید: «اگرچه ضد حمله‌های عراق در سال 1988 م به پس‌گرفتن برخی از مناطق منجر شد که قبلا از دست داده بود، لیکن قابل تصور نبود که ایران در جنگ شکست بخورد. علی‌رغم حملات عظیم و بی‌سابقه موشکی و هوایی علیه اهداف نظامی و غیرنظامی و استفاده گسترده از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران در بهار 1988 م (1367) این ایران بود، و نه عراق، که کلید پایان جنگ طولانی و تلخ را در دست داشت.
(بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، ج دوم ص 415).
[1211] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‌های ویژه»، شماره 121، 28 / 4 / 1367، ص 29، خبرگزاری رویتر، 27 / 4 / 1367.
[1212] روزنامه همشهری، 1 / 7 / 1382، ص 21، گفت‌وگو با آقای هاشمی.
[1213] سردار غلامعلی رشید از کسانی بود که در جلسه حضور داشت. وی معتقد است این جلسه پس از موافقت امام با پذیرش قطعنامه و با هدف توجیه مسئولان کشور و روش اعلام این موضوع و کنترل اوضاع تشکیل شد.
[1214] ضبط برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، پاییز 1378، مصاحبه با دکتر روحانی دبیر شورای عالی امنیت ملی.
[1215] آقای هاشمی می‌گوید مشکل ما از اینجا شروع شد که دولت به امام نامه نوشت و رسما اعلام کرد که ما دیگر نمی‌توانیم هزینه‌ی جنگ را بدهیم.
(حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، ص 97).
[1216] مأخذ 90، ص 99.
[1217] مأخذ 215.
[1218] مأخذ 216.
[1219] آقای هاشمی در کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع به توافقی اشاره کرد که البته بعدها با اعلام صدام به عنوان متجاوز اجرا شد. ایشان می‌گوید: قبول قطعنامه به خاطر این بود که به ما قول تعیین متجاوز را دادند و اعلام کردند در این خصوص جدی هستند.
(روزنامه‌ی اطلاعات، 20 / 5 / 1367، پایان نامه محسن غلامی، ص 163 - 162).
[1220] مأخذ 214، ص 27، نیویورک، خبرگزاری کویت، 24 / 4 / 1367.
[1221] مأخذ 90، ص 103.
[1222] امام در پیام خود درباره‌ی پرسش‌های موجود در مورد جنگ نوشتند: در این روزها ممکن است بسیاری از افراد به خاطر احساسات و عواطف خود صحبت از چراها و نبایدها کنند که هر چند این مسئله به خودی خود ارزشی بسیار زیبا است، اما اکنون وقت پرداختن به آن نیست.
(29 / 4 / 1367، صحیفه نور، ج 20، ص 240).
[1223] گفت‌وگوی اختصاصی نویسنده با سردار غلامعلی رشید، 28 / 7 / 1382.
[1224] مأخذ 90، ص 100 و 101.
[1225] صحیفه نور، جلد 20، ص 238، 29 / 4 / 1367.
[1226] همان، ص 94.
[1227] همان، ص 241